Euskal kulturarekiko interesa duten beste asko bezala, engainatuta bizi izan naiz. Hainbat idazle sarituk eta apaiz gurtuk kutsatu ziguten haien espiritu erromantikoa, eta urte askotan haien kontakizunak ontzat eman ditugu, inolako oinarri historikorik gabe eraikiak. Zorionez, artxiboetan dokumentazioa gorde da, eta azken hamarkadetan historialari batzuek dokumentazio hori aztertu dute, eta, horri esker, ondorio ukaezinak atera dituzte. Ikertzaile horietako bat Álvaro Aragón Ruano emankorra da, Euskal Herriko Unibertsitateko historialaria. 2021ean, Iura Vasconiae aldizkariaren 18. zenbakian, "Circulación de ganado y vías abarias en el País Vasco (español y francés) y Navarra durante la Edad Moderna" artikulua argitaratu zuen.
Egia esan, eraikuntza erromantiko horiek hain barneratuta daudenez, asko dira ikerketa eta eztabaida irain edo eraso gisa hartzen dituztenak. Izan ere, uste genuen euskaldunek ardi-gazta egin zutela Neolitikoaz geroztik euskal mendietako txaboletan, eta, beren tarte libreetan, trikuharriak edo harrespilak eraiki eta menhirrak eraiki zituztela, eta gauetan, lamiekin izandako kasualitatezko topaketak kontatzen edo Marirekin berarekin zeru iluna zeharkatzen, meteorito itzel baten antzera. Bada, hori ez da egia. Erdi Aroan ia ez zegoen ardi-aziendarik; gehienak behiak ziren eta txerriak jarraitzen zion. Álvaro Aragonek idatzi zuen artikulu horretan: "durante la Edad Media la principal cabaña en el área atlántica fue la de ganado vacuno, acompañada por las piaras de porcino, mientras que en el área pirenaica navarra y mediterránea predominó la cabaña ovicaprina, también acompañada por el ganado porcino...El ganado menudo no aparece documentalmente prácticamente hasta el siglo XIV, como ya han constatado otros autores."
Ez zen ardien esnea "Idiazabal" gazta egiteko izan, ezta arkume-okela bikaina ekoizteko ere, baizik eta artilearen ekoizpenaren onurek bultzatu zituzten goi klaseak ardien abeltzaintzan hastera. Álvaro Aragonek idatzi zuen: "a partir de comienzos del siglo XV el ganado menudo (ovino y caprino) ya parece concitar el interés de los Parientes Mayores y las clases altas; es decir, si hasta la fecha dicha cabaña ganadera estaba principalmente relacionada con los habitantes de las villas, con las clases medias y bajas, a partir de entonces también aparece en manos de la clases altas...parece que, a partir del siglo XIV -como sí se constata documentalmente en las vecinas Navarra, Aragón o Castilla, a consecuencia del abandono de las tierras de labor, derivado de la crisis demográfica, y su reconversión en tierras de pasto, gracias al incentivo de la demanda de lanas desde Flandes-, se pudo producir un aumento de la cabaña ovicaprina en los territorios costeros vascos."
Behi-aziendak kalteak eragiten bazizkien haritz, gaztainondo eta pagoen landaketei, ontzigintza eta burdinolek behar zituzten lehengaiak hornitzen baitzituzten, eta abeltzaintzak eta nekazaritzak baino askoz ere garrantzi ekonomiko handiagoa lortu baitzuen, ez zen gauza bera gertatzen ardiekin, kalte askoz ere txikiagoak eragiten baitzituzten; izan ere, mintegietatik ateratzen ziren brinzaleek altuera nahikoa zuten mendian birlandatu ondoren kalte egin ez ziezaieten. Álvaro Aragonek idatzi zuen: "a partir de 1457, con las medidas adoptadas contra los bandos por Enrique IV, pero sobre todo de 1490, cuando los Reyes Católicos prohibieron los bandos urbanos y su presencia en los gobiernos concejiles,...esos grupos de poder fueron sustituidos por los "omes buenos", la mayoría de ellos, pertenecientes a las nuevas oligarquías,...les llevó a facilitar la expansión de la cabaña ovicaprina, teniendo además en cuenta los daños que el ganado vacuno ejercía sobre los bosques, esenciales para la construcción naval y la industria ferrona."
Ardi-aziendaren gorakada hain izan zen azkarra eta desordenatua, ezen udalbaltza askok mugak ezarri baitzizkioten udako larreetara igo zitezkeen abelburuen kopuruari. Álvaro Aragonek idatzi zuen: "las ordenanzas de Yurre de 1561...prohibían que ningún vecino tuviera más de 55 ovejas y un carnero o 100 corderos antes del día de Quasimodo (28 de abril), es decir, justo en el momento de desplazarse a los pastos de verano...las ordenanzas de Laguardia de 1579 hablan claramente de la importancia del ganado ovino, por encima del resto, y establecen que ningún vecino pueda introducir en los pastos de la villa más de 350 cabezas."
Flandesen kalitate goreneko artilea erabiltzen zuten arren, merina arrazako ardiena kasu, Ipar Euskal Herriko ehundegietan latxa arrazako artilea ere erabiltzen zuten, eta horrek ardi-azienda handitzea ahalbidetu zuen. Álvaro Aragonek idatzi zuen: "...la expansión de la industria textil francesa, que experimentó un empuje definitivo desde mediados del siglo XVII...-los telares de Olorón y Mauleón también importaron lana de oveja latxa desde Guipúzcoa, al menos desde la década de 1610-, provocó una inusitada expansión de la cabaña ovina..."
Orain normala iruditzen bazaigu artalde bat urte erdia mendietako larreetan igarotzea, artzainak beren etxetik lur orotako ibilgailuekin igotzen diren lekura, esan dezaket nik ezagutu dudala artaldeak iluntzean artegietan biltzen ziren eta artzainak saroietan lo egiten zuten garaia. Eta, iraganean, ardiak ezin ziren larreetan gauez utzi, eta herrietara jaitsi behar ziren egunero. Bizkaiko Foruak ezartzen zuen ganadua egunez artzaindu behar zela eta gauez bildu. Ardiak larreetatik herrietara jaitsi behar ziren; ganadu nagusia, berriz, larreetan gera zitekeen, eta han artzainek kortetan zaindu behar zuten. Álvaro Aragonek idatzi zuen: "El Fuero Nuevo de Vizcaya de 1526, sensu stricto, desbarataba la posibilidad de una trashumancia media entre las sierras del interior y la costa -como ocurrirá también en Guipúzcoa y trataremos a continuación-, pues establecía el pasto de sol a sol."
"echar una vez al dia por la mañana á los montes, y exidos altos, y pastos acostumbrados, con guarda, é piertiga, que los guarde, y traya de Sol, á Sol...Y vueltos de noches, los tengan encorralados los Ganados menudos, asi como Cabra, Oveja, y Puercos, y tambien los Ganados mayores, si se baxaren de los tales exidos, y pastos, só pena, que el dueño de el tal Ganado mayor, assi como cavallar, y cabras, y otros Ganados mayores, paguen quatro maravedis, y mas el daño, solamente por lo de dia. Y si entrare de noche, pague el daño doblado con la dicha pena doblada."
Euskara euskaldunon ondare immaterial nagusia bada, euskal baserria ondare material nagusia da eta baserritarrak antzinako euskal kulturaren zaintzaileak dira. 1500 eta 1900 urteen artean Gipuzkoan, Bizkaian (mendebaldeko muturrean izan ezik) eta Araba eta Nafarroako kantauriar haranetan baserriak eraiki ziren Espainiako euskaldunak bizi ziren lurraldeetan. Eusko abizen gustiak baserrien izenak dira.
Ugarka baserria (Zeanuri)
Goiko argazkiko baserria, 1530. urte inguruan Astarria auzoan eraikia, abandonatuta dago eta laster hondatuko da. Bere teilatuaren zati bat hondoratuta dago. Oso-osorik gorde ditu haritzezko zutoinen egitura eta tabikajeak eta itxiturak, taula makhihembratuarekin eta erdian sua eta mahai eraisgarriak dituen sukalde batek. Beheko solairua harlangaitzezkoa da. Lehenengo solairuaren behealdea zurezkoa da, argamasaz eta betegarriz estalia; goialdea eta ganbara, berriz, egurrezko oholez itxita daude.
Ugalde Goikoa baserria (Orozko)
Bizkaian ia 16.000 baserri daude eta Gipuzkoan 11.000 baino gehiago. Arabako, Nafarroako, Lapurdiko eta Behe Nafarroako iparraldean ere badaude. Pagola herriko batzuk izan ezik, Zuberoako landetxeak ez dira euskal baserriak, etxe bearnesak baizik. Bizkaiko mendebaldeko landetxeak kantabriarrak dira. Euskal baserria familia bakarreko etxebizitza da, nekazaritza eta abeltzaintzakoa, autosuficiente eta isolatzeko bokazioa duena.
Uxuluze baserria (Orozko)
Euskal baserria eraikuntza-kalitate handieneko Europako landa-etxebizitza motetako bat da. Duela 100 urteko hormigoizko eraikuntzek konponketak behar badituzte, harrizko eta zurezko 500 urteko baserriak kontserbatzen dira, nahiz eta ez diren batere eta zutik diraute. Euskal arkitekturaren unerik onena Errege-erregina Katolikoen erregealdiaren amaieran eta Karlos V.arenean gertatu zen.
Legorburu baserria (Orozko), 1970eko hamarkadan erreta
Baserriaren ezaugarri nagusia bolumen trinkoa da, inguruko beste etxebizitza batzuekin partekatutako hormarik gabea. Baserriaren %20 inguru baino ez da etxebizitza gisa erabiltzen, gehienetan familia bakar batentzat; gainerakoak ukuiluan eta biltegian aritzen dira.
Isuntze baserria (Berriz), barrokoa
Baserri isolatuenak, jatorrenak eta zaharrenak bezala hartzen direnak, baina berrienak dira. Azkenak izan ziren eraikitzen eta lehenak abandonatzen.
Zubialdeko baserri bat (Zeberio)
Alberto Santana historialariak elkarrizketa batean esan zuenez, baserria eraikin autista eta antisoziala da, eta baserri bakartiak ezohikoak diren arren, auzoetan biltzen dira, normalean 5-10 bitartean, eta ez dute inoiz kalerik, plazarik edo erabilera kolektiboko beste gunerik osatzen.
Urigoiti (Orozko)
Fatxada beti ekialdetik hegoalderako arkura orientatzen da, inguruko baserrien orientazioa kontuan hartu gabe, Kantabrian edo Asturiasen ez bezala. Baserriak 150-400 metro koadroko oinplano lauangeluarra du, eta ez du hegalik, ezta barruko patiorik ere, ia beti bi isurkiko teilatuarekin, baina batzuetan hiruzpalau isurkiko teilatuarekin ere bai.
Sautuolako baserri bat (Zeberio)
20 baserri mota inguru daude, eskualdearen, lehentasunezko funtzioaren eta, batez ere, eraiki zen garaiaren arabera. Lehenengoa 1490 inguruan eraiki zen eta azkena 1900 inguruan. Guztiek bi edo hiru solairu dituzte: behekoa familiarentzat eta etxeko animalientzat eta goikoa uztaren biltegirako.
Mendeikako baserri bat (Urduña)
Lehenengoak behi aziendan pentsatuz eraiki ziren, Erdi Aroan euren hazkuntzak lehentasuna zuelako, XVI. mendean gariak eta sagardoak garrantzia hartu zuten bitartean, artoak XVII. eta XVIII. mendeetan desplazatu zituenak, eta soilik XIX. mendearen erdialdetik aurrera patata, indaba eta barazki laboreak izan ziren garrantzitsuak. XX. mendean, sega-zelaiek eta konifero exotikoen landaketek labore gehienak ordezkatu zituzten.
Ezterripa baserria, Gederiaga (Abadiño)
Zenbait baserriren indusketa arkeologikoan, Erdi Aroko egurrezko etxolen aztarnak aurkitu dira. Etxola hauskor eta deserosoak ziren, barruko hezurdura zutoinezkoa eta kanpoko lau horma, taula bertikal mihiztatuak zituztenak. Baserrietako indusketetan, zutoinak finkatzen ziren zuloak agertzen dira. Erdi Aroko etxolak baserriak baino askoz txikiagoak ziren; izan ere, dolarea, aletegiak, txerritegia eta artegiak eraikin bereizietan zeuden. Horri buruzko azalpenak irakurri eta Berrizko Besoitaormaetxea baserriari buruzko irudiak ikus daitezke.
Astobiza baserria, Ziorraga (Amurrio), argazki zaharra
XIV. mendearen erdialdeko krisi handian, euskal nobleak landako populazioaren ekoizpenaren zati handi batez jabetzen ziren, eta hiribilduei eta baita erregeei ere laguntza eskatu zieten. 1329an, Oiartzungo kontzejuak (Gipuzkoa) Alfontso XI.a erregeari honako hau idatzi zion, euskal nobleziaren gehiegikerietatik defenda zitzala eskatzeko: "sus casas de morada eran apartadas las unas de las otras e non eran poblados de so uno...e tan aína no se podían acorrer los unos a los otros para se defender de ellos de los males, e tuertos, e robos que les facian".
Errege-erregina Katolikoek bake soziala inposatzeak bakarrik lortu zuen banderizoko gerrak amaitzea, eta horixe izan zen Erdi Aroaren amaieran euskal nobleziaren leinu ezberdinen artean gertatu ziren liskarrak, bi bandotan bilduta: ganboatar eta oinaztarrak. Gerlari feudaletako askok, Errege-erregina Katolikoen agindupean, musulmanen aurka borrokatzen amaitu zuten, hauen erregealdian, Bizkaiko Jaurerriak eta Gipuzkoako Probintziak, hurrengo bost mendeetan errepikatuko ez zen garapen eta oparotasun ekonomiko batez gozatu zutelarik, neurri handi batean, Gaztelako garia eta artilea Kantauriko portuetatik esportatzeak sortzen zituen onurengatik.
Urkuleta baserria (Mañaria)
Banderizoen gerraren amaierak, maiorazkoaren ezarpenak eta Europatik ekarritako zurgintza eta hargintza teknologiak, nekazari aberatsenek baserria eraikitzea ahalbidetu zuten. Frantziako, Gaztelako eta Andaluziako hegoaldeko katedral gotiko handiak eraiki zituzten arkitekto alemaniar eta frantsesekin lan egin eta ofizioa ikasi zuten euskal obra-buruek eraiki zituzten.
Gaztelua baserria (Abadiño)
Obrako buru haiek hain ongi landutako planoak utzi zituzten, Alberto Santanaren hitzetan, "Egungo teknikari bati emango bagenizkio, arazorik gabe eraikiko liguke baserri berdin-berdin bat".
Gaztelugoitia baserria, Gaztelua (Abadiño), argazki zaharra
Egoera horretan, biztanleriak gora egin zuen, eta, ondorioz, laborantza-lur berriak behar izan ziren, basoko lursailak eta neguko larreak luberritzearen kontura. Behi eta zaldi-aziendaren zati handi bat ibilbide laburreko urtaroko transhumantzia-erregimenetik erdiukuiluko erregimenera igaro zen, eta 5 edo 6 hilabete eman zituen baserri barruan. Hori dela eta, XVI. mendeko baserriek eraikitako espazioaren erdia baino gehiago ukuilu eta lastategiei eskaini zieten. Ondoz ondoko luberritzeek larreen azalera pixkanaka gutxitzeak ganadu transhumantea gutxitzea ekarri zuen, eta XVIII. mendearen erdialdean abereen zirkulazio askea murrizten hasi zen, eta, aldi berean, auziak ugaritu egin ziren.
Gaztelugoitia baserria, Gaztelua (Abadiño)
Gaztela eta Kantauriko portuen arteko salgaien etengabeko garraioak bertako mandazainen eta gurdizainen zerbitzuak behar zituen. Populazioa handitzeak zerealak landatzeko azalera nabarmen handitzea ekarri zuen, batez ere garia. XVIII. mendean eraiki ziren baserriek biltegiak izan zituzten egituran, oro har sarrerako arkupearen gainean. Bizkaiko ekialdeko haranetan zurezko troje handiak egin ziren sotoan alea gordetzeko. Harrizko eta egurrezko baserriak eraiki ziren. Azken hauetatik, Ugarkakoa (Zeanuri) kontserbatzen da, baina nabarmenena Legorburukoa (Orozko) zen, 70eko hamarkadan erre zena.
Gaztelugoitiko baserriko leihoa, argazki zaharra eta egungo argazkia
Karlos V.aren erregealdian, XVI. mendearen lehen erdian, segurtasun eta oparotasun sentsazioak eta Errege-erregina Katolikoen erregealdiaren ondoren ireki ziren aberastasun aukera berriak, bai Amerikan bai Andaluzian, nekazariei, lasaiago bizitzea eta etorkizunerako plan baikorrak egitea ahalbidetu zieten. Jada ez zegoen euskal nobleen aldetik lapurretarik edo lapurretarik egiteko arriskurik, eta nekazarien familiak saiatu ziren baserri iraunkor baten eraikuntza ordaintzen, bizi ziren etxola destartalatuen ordez.
Gaztelugoitiko baserriko aletegia, argazki zaharra
Hala ere, nekazaririk aberatsenek bakarrik onar zezaketen "de cal y canto" etxe bat eraikitzeko luxua, harria atera eta landu behar zuten hargin koadrilei soldata bat ordainduz. Haritz egurra, aldiz, erraz lortzen zen, kontzejuko baso publikoetan etxebizitza egiteko behar ziren zuhaitz guztiak doan moztu baitzitezkeen.
XVI. mendean landatutako landare nagusiak garia eta sagarrondoa ziren, eta espezializazio hori baserrietako arkitekturan islatu zen. Beste zereal batzuk ere lantzen ziren: zekalea, garagarra, oloa, galtxuria eta artoa (artatxikia). Azken hau duela mende batzuk utzi zitzaion landatzeari eta artoa landatzen hasi zenean artoa izena hartu zuen.
Ertzillako baserriaren garaia (Iurreta)
Garai hartako baserri asko, eraikinaren luzera osoa hartzen zuen egurrezko dolare erraldoi baten armazoia inguratuz eraikita daude, non uda amaieran jasotako sagarrak prentsatzen ziren. Sotoetan, uztatutako garia ere gordetzen zen, ondo babestua troje izeneko egurrezko kutxa handietan, eta, soilik XVI. mendean, nekazari aberatsenetako batzuek ordaindu zuten zurezko garai handiak armatzeagatik etxearen aurrean, tailu ederrez eta irudi geometrikoz apainduz.
Piperrak eguzkitan lehortzen Sautuolako baserri batean (Zeberio)
Ziur asko XVI. mendea izan zen baserrietako bizitzako garairik oparoena. Lurraren jabetza nahiko banatuta zegoen, eta landa-eremuko biztanleek beren lanaren fruituez goza zezaketen, giro ekonomiko zabal eta baikor batean. Mende bat baino gutxiagoan, Erdi Aroko egoera erabat aldatu zen, eta lehen nekazari beldurgarriak egon ziren oholezko etxoletan; orain, berriz, baserririk handiena eraikitzeko lehian ari ziren, arku ederrenak eta zurezko tailurik artistikoenak erabiliz.
Zaloako baserri bat (Orozko)
Baina XVI. mendearen amaieran ekonomiaren sektorerik aktiboenak krisi sakon batean erori ziren. Kostaldeko portuetan Gaztelako gariaren eta artilearen nazioarteko merkataritzaren kolapsoa bizi izan zen. Aldi berean, Ternuako arrantzalekuen blokeoak ontzigintzaren gainbehera ekarri zuen, ordura arte garrantzi handia izan zuena. Hiribilduetan lan egiten zuten artisauen gremioak desagertu ziren, eta burdinolen jabeek zailtasunak zituzten beren produktuak Andaluziako eta Atlantikoko merkatu tradizionaletan saltzen jarraitzeko. 1587an, euskal itsasontzi eta marinel asko desagertu ziren, eta, 1598an, izurrite-agerraldi bortitz bat zabaldu zen, eta, horren ondorioz, askok beldur izan zuten arbasoak bizimodu txirora itzuliko ote ziren.
Unibasoko baserri bat (Orozko), argazki zaharra
Hala ere, aberatsek baserrian ikusi zuten beren diruarentzako inbertsio seguru bakarra, eta pobreek landako lanera itzuli behar izan zuten. Testuinguru horretan landare amerikar bat landatzen hasi zen, artoa, euskal nekazarien bizimodua eta ohiturak erabat aldatuko zituena. Artoa ezin hobeto egokitu zen euskal klimara eta lurrera, eta garia baino hiru aldiz ale gehiago sortzen zuen. Basoko lursail berriak, zuhaixka-guneak eta belardiak luberritu zituzten artoa landatzeko. Gainerako tokiko ekonomia erortzen ari zen bitartean, landa-eremuko populazioa handitzen ari zen eta baserri berriak eraikitzen ari ziren. Merkataritza-jarduerak behera egiten zuen bitartean, baserria familia-ustiapen buruaskia bezala finkatzen zen.
Unibasoko baserri bat (Orozko), 2015eko argazkia
XVI. mendearen amaieratik XVIII. mendearen erdialdera artoa izan zen baserriaren ekonomiaren oinarria, nahiz eta gari-irina zen oraindik ere preziatuena, eta, aldi berean, dirua lortzeko saltzeko modu bakarra. Gainera, jabeek beti eskatu zuten errenta gari-anegetan ordaintzea, eta, beraz, landatzen jarraitzen zuten. XX. mendearen erdialdean soilik, elizako eskaintzak desagertu zirenean eta nekazariak lurraren jabetzara iritsi zirenean, utzi egin zen gariaren laborantza, Euskal Herriko Kantauri isurialdean inoiz oso emankorra izan ez zen landare mediterraneoa.
Unibasoko baserri bat (Orozko), 2015eko argazkia
Frantziako tropa errepublikarren aurkako gerrak, 1795ean, Napoleondar armaden aurkako gerrak, 1807an, eta Karlistaldiek, udalen zorpetzea eragin zuten, eta, horregatik, euren ondarearen zati handi bat saldu zuten, aberatsenek erosi zutena. Horrela, basoko eta belardietako lursail berriak luberritu egin ziren, lantzeko. Garai hartan indarrean zeuden foru legeak eta ermandadeko koadernoak oztopo izateari utzi zioten luberritzeetarako, eta ohiko jarrera zen "legalizar el hecho y prohibir su repetición".
Unibasoko baserri baten xehetasuna (Orozko), argazki zaharra
Madozen desamortizazioak, 1855ean, batez ere herrietako herri-mendiei eragin ziena, lurraren jabetzan izugarrizko aldaketa ekarri zuen, eta, aberatsenak izan ziren arren salgai zeuden lursailen zati handi bat erosi ahal izan zutenak, erosle pobreago asko egon ziren, lursail txikiak edo kalitate eskasekoak erosi ahal izan zituztenak.
Unibasoko baserri baten xehetasuna (Orozko), 2015eko argazkia
Horrela, artoaren ekoizpena bikoiztu eta patata eta indabaren laborantza sartu ziren, gariaren ekoizpena mantenduz. XIX. mendearen erdialdean, artoaren ekoizpena zerealen uztaren %70 zen. Artoaren eta indabaren laborantza mistoak XVII. mendearen amaieran hasi ziren ugaritzen, eta mende bat geroago orokortu ziren, patata dietan sartu zenean.
Pagatzanduko baserri bat (Orozko)
XIX. mendean eraikitako baserriak aurreko mendeetakoak baino txikiagoak dira. Lurraldea industrializatzen hasi zenean, 1900. urte inguruan, baserri berriak eraikitzeari utzi zitzaion. Une horretan, baserrien %80 bertako biztanleei alokatuta zeudenean, nagusiak arrazoizko prezioetan saltzen hasi zitzaizkien maisterrei. Gaur egun, baserrien biztanleen %80 baino gehiago etxejabeak dira.
Pagatzanduko baserri bateko beheko solairuko ukuilua (Orozko)
Euskal baserriak eraiki ziren denbora guztian, ekonomia protoindustriala nekazaritza eta abeltzaintzako jarduerekin bizi izan zen: burdinolekin. Bizkaiko Jaurerriaren Artxibo Nagusian gordetako 1810-1832 aldiko korrespondentziaren artean honako hau irakur daiteke: "...como las tierras labrantias no guardan proporcion con el numero de habitantes, estos se ven precisados para porcurar sus subsistencia a trabajar en fierro, carretear, carbonear, labrar montañas, plantar arboles fructiferos y repoblar los montes, cuia leña se ha empleado en hacer carbon..." Somorrostron ateratako burdin minerala, garraiatu behar zen ibaibide askoren ertzetan sakabanatuta zeuden burdinoletan urtzen zen. Mandazainek eta gurdizainek basoetatik ateratako erregaia garraiatzen ere lan egiten zuten. Basoetan, ikazkinek egurra ikatz bihurtzen zuten.
Munukogoikoa baserria, Urigoiti (Orozko), XVI. mende hasierakoa
Beste pertsona askok mintegietan eta baso-sailetan lan egiten zuten. Arratia-Nerbioi eskualdeko burdinoletan "el braceo de montazgo y la conducción del carbón desde los montes a las ferrerías formaban parte de un mismo trabajo. Abastecer a una instalación normal podía suponer los servicios de una veintena a un centenar de carboneros, por lo que era considerable la trascendencia de esta ocupación...En ocasiones se contrataba a guipuzcoanos desplazados estacionalmente en cuadrillas para trabajar en las grandes áreas montañosas". Zeberioko Udal Artxiboan dokumentu bat gordetzen da, eta bertan honako hau irakur daiteke: "la mayor parte de los vecinos de este pueblo, y aún las mujeres se ocupan en la elaboración y demás trabajos adherentes de dichas Ferrerías".
Munukogoikoa baserriko horma batean dauden erlauntzen xehetasuna (Orozko)
XX. mendean zehar, labore gehienak sega-zelai eta konifero exotikoen sail bihurtu ziren. Sega-zelaiez eta konifero-landaketez inguratutako baserri bat ikusten dugunean, bat-bateko paisaia ikusten dugu, lehen pinua landatu aurretik baserriak eraikitzeari utzi baitzitzaion. Euskal baserriaren paisaia oso desberdina zen eraikitzen ziren garaian. Orain XVI. mendeko baserriak erortzen ikusten ditugu, inork hori saihesteko ezer egin gabe. Jabe saiaturen batek ia beti hondatzea saihesten saiatzen denean, haritzezko zur armatua kendu eta hormigoiz ordezkatzearen kontura izaten da. Arotz gutxi daude baserrietako egurrezko eskeletoak egiteko gai direnak, iltze bakar bat ere gabe.
Adarogoikoko baserria (Orozko), hondakinetan
Alberto Santana historialari bilbotarraren arabera, "Garai hartako Europako egitura-arotzeria gotikoaren azken aurrerapen teknologikoak txertatuz asmatu genuen baserria".
Alberto Santanak duela 27 urte, 1993an, Narria. Estudios de artes y costumbre populares aldizkarian "Los caseríos vizcaínos" argiratu zuen, baita Gipuzkoako Foru Aldundiak argitaratutako liburu "Baserria"ren testuak ere. Alfredo Baeschlin arkitekto suitzarrak (1883-1964), "ese artista inquieto que tiene por techo el sol y por patria la tierra" Pedro Guimonen hitzetan, Abadiñon bi urtez bizi izan zen eta bertan argitaratu zuen "La arquitectura del caserío vasco" liburua, Eusko Ikaskuntzak 1992an Ondare. Cuadernos de Artes Plásticas y Monumentales aldizkariaren 9. zenbakian berrargitaratua.
Euskaldunak izan ziren baleak ehizatzen lehenak, gero beren produktuak saltzeko, eta bost mendetan zehar haien merkataritza menderatu zuten, Ipar Atlantikoko bazter urrunenetan ehizatuz eta Hego Atlantikora ere iritsiz. Samuel de Champlain esploratzaile frantziarrak, Ternuako baleen ehizari buruz idaztean, "Arrantza honetako gizonik argienak" bezala deskribatu zituen. XVII. mendearen hasieran, beste herrialde batzuek baleak komertzialki ehizatzen hasi ziren, euskal balea ehiztarien laguntzarekin, "Orduan baleak harrapatzea ulertzen zuten bakarrak zirelako", Jonas Poole esploratzaile ingelesaren arabera. Baleen ehiza XVI. mendearen amaieran eta XVII. mendearen hasieran harrapatu zen gehien. Euskal balea ehiztariak "ballena" izenarekin Euskal Baleaz edo Atlantikoko Balea Frankoaz (Eubalaena glacialis) ari ziren, eta haren gorputza flotatzen ari zen hil ondoren. Aldiz, "trompa" deitzen zioten Kaxaloteari (Physeter macrocephalus) eta "jibarte" Zerei (Balaenoptera spp.). Azken hauek, ale bakoitzaren koipe proportzioaren arabera, askotan hondoratu egiten ziren hil ondoren. XIX. mendean euskal balea ia desagertuta geratu zen. Argazkian, Euskal Herrian harrapatutako azken balea, 12 metrokoa, 1901eko maiatzaren 14an Orion harrapatua, Gregorio Manterola, Manuel Loidi, Eustakio Atxaga, Manuel Olaizola eta Cesáreo Urangaren agindupean zeuden 55 gizonekin bost txalupak arpoi zaharrak eta dinamita erabiliz ehizatu zutenean, Benito Lertxundi kantautoreak famatutako poema batean islatutako ekitaldia. Donostian tren bereziak pleitatu ziren ikustera joateko.
Rafael González Echegarayk, Caja de Ahorros de Santanderrek 1978an argitaratutako "Balleneros cántabros" liburuan, Santa María del Puerto de Santoñako kartulariotik jaso zuen Kantauriko kostaldeko balea ehizaren erreferentzia zaharrena, Archivo Histórico Nacionalean kontserbatua. 1190eko ekainaren 10eko dokumentuan, Ferraro Alfontsok, Señor del Puerto, Nájerako printzeari, Duraniori, erregutzen dio Puertoko klerikoei arrainaren hasierak itzul diezazkiela, balearenak izan ezik. Latinetik itzulitako testuak honela dio: "Yo Durannio, prior de Nájera…compadeciéndome de la penuria de los pobres clérigos de Puerto (de Santoña), restituyo las primicias del pescado a todos los clérigos, excepto las de la ballena, para que las posean para siempre con derecho hereditario”. 1180an, Nafarroako Antso Jakituna erregeak Donostiari, bere Foruan, "carga de boquinas (barbas de ballenas) 2 denarios" kobratzeko pribilegioa eman zion, beranduago Gaztelako Alfontso VIII.ak berretsia, 1203an Hondarribiari Donostiak zituen pribilegio berberak eman zizkion erregeak. 1204an pribilegio horiek Mutriku eta Getariara hedatu ziren, eta 1210ean Kantabriako San Vicente de la Barquerara. 1220an, erregeak dokumentu bat sinatu zuen, Getarian denboraldi bakoitzean harrapatzen zuten lehen balea Coronarentzat gordetzeko. Argazkian, euskal kostaldean harrapatutako azken aurreko euskal balearen hezurdura, Donostiako Aquariumean ikusgai dagoena eta 1878ko otsailaren 11n harrapatua, zenbait itsasontzi Getariatik eta Zarauztik abiatu zirenean, Orioko batekin batera. Balea Getariako ontzi batetik arponatu zuten, baina Zarauzko kostaldean. Desadostasunak auzi judiziala eragin zuen, eta gorpua Donostiara eraman zuten, baina horren inguruko erabakia hartu baino lehen usteldu zen.
XI. mendean baleak ugari ziren Kantauriko kostaldean, eta mihi errea plater delikatutzat jotzen zen orduan. José María Unsainek "Euskal baleazaleak. Berebiziko historia baten irudiak eta aztarnak" liburuan, Donostiako Museo Naval/Untzi Museoak argitaratutakoan, azaltzen du Normandian jada IX. mendean ehizatzen zituztela baleak, eta 1059. urteko dokumentu bat gordetzen dela, zeinaren bidez Baionak balea-haragia saltzeko pribilegioa lortu zuen. Hasiera batean, Bizkaiko Golkoko kostaldeko uretan eta Irlandako kostalderaino ehizatu zituzten, eta, geroago, Gaztelako Koroaren laguntzarekin, baleak eskala handian eta itsasertzeko eremura mugatu gabe ehizatu zituzten. Lehenengo, Kantauriko kostaldera zabaldu zuten. Baleen ehiza Asturiasera hedatu zen 1232 inguruan, eta mende berean Galiziara ere bai. Galizian errentamendu-eskubideak ordaindu zituzten, galiziarrek XVI. mendera arte ez baitzuten balearik ehizatu. Bizkaiko Golkoko ehiza-denboraldia urrian eta azaroan hasten zen, euskal kostaldearen aurrean. Geroago, abenduan eta urtarrilean, itsas zabalera eta mendebalderantz mugitzen ziren, eta apirilean eta maiatzean Galiziako kostaldera iristen ziren.
Hondarribiko kontzeju‑zigilua, 1297koa eta Parisko Louvre Museoan kontserbatua, balea ehizaren antzinakoena da. Argazkian txalupa bat ageri da, lau marinel balea bat arpoitzen, "SIGILL D-FONTE ARRA BIA" idazkun orlatarekin. Urte berekoa da Bermeoko zigilua, eta balea eta txalupa ere baditu. Irudi honetan ikus daitekeenez, bi arpoi jaurtitzen ziren baleara. Bata soka oso luze bati lotuta zihoan, txalupari lotuta, eta bestea soka askoz laburrago batekin, buia-lana egiten zuen zurezko pieza bati lotuta, balea hondoan murgiltzea eragozten zuena, horrek txaluparentzat eta tripulatzaileentzat ekarriko lukeen arriskuarekin.
Gaztelako Koroak Kantauriko portuetatik babestu zuen balea-ehiza, eta horren onurak ere lortu zituen, udaletxeek eta Elizak bezala. Hiribilduei zenbait ordenantza eman zizkien, baleen jarduerari eragin ziotenak. 1200. urtean, Fernando III.a erregeak Mutrikuko baleazaleek euren harrapaketen zati bat Santiagoko Ordenari lagatzea ezarri zuen, eta 1237ko irailaren 28an Burgosen datatutako errege agindu batean honako hau irakur daiteke: "de acuerdo con la costumbre, el Rey debe tener una porción de cada ballena, a lo largo de la columna vertebral, de la cabeza a la cola" Zarautz eta Luancokoen zerga gisa. Alfonso X.a erregeak Getariako forua berretsi zuenean (1255), hiribildu horretako biztanleei gogorarazten zaie denboraldi bakoitzeko lehen baleatik lortutako irabaziak erregearentzat zirela, nahiz eta trukean Leon eta Gaztelako erreinuetako bideetan muga-zergak ordaintzetik libre uzten zituen, Toledo, Sevilla eta Murtziako herrietan izan ezik. Betebehar eta onura horiek Fernando IV.a (1302), Alfontso XI.a (1319) eta Pedro I.a (1351) erregeek berretsi zituzten. Irudian Atlantikoko Euskal Balea baten ehiza, bere kumea Urumearen bokalean duela, XIX. mende amaierako koadro batean, Mariano de la Paz Graellsen liburuan argitaratutako lamina baten arabera: Las ballenas en las costas oceánicas de España, 1889an argitaratua; baleak laminaren oinaren arabera kopiatzen dira Lekeitioko udaletxearen armarritik.
1540ko hamarkadan, espainiar euskaldunak Ternuara baleak ehizatzeko espedizioak bidaltzen hasi zirenean, enpresak ez ziren esperimentalak, "éxito financiero rotundo desde sus inicios" baizik. Hamarkada amaieran balea olio karga handiak ematen ari ziren Bristol, Londres eta Flandriara. Merkatu handi bat zegoen "lumera"-rentzat, argiztapenerako erabiltzen zen balea olioa deitzen zena. Balearen koipea ere erabili zen (mundruna eta estoparekin nahastuz) itsasontziak kalafateatzeko, baita ehungintzan ere. Ambroise Parék (1510-90), Karlos IX.a (1560-74) erregea 1564an han izan zenean Baionan izan zenak, bizarrak "hacer farthingales [faldas de aro], corsés, mangos de cuchillos y muchas otras cosas" erabiltzen zituztela esan zuen. Bere merkataritza kaltetzen zuten neurri batzuen aurkako 1581eko "Alegato de la Provincia de Guipúzcoa", zentzu honetan, zalantzarik gabeko testigantza bat da: "... la dicha provinçia esta prinçipalmente fundado sobre ferrerias de labrar fierro y azero y en la navegaçion de Terranoba a Pesca de bacallaos y grasa de ballena...". 1583an Cristóbal López de Zandategui Lizentziatuak honako hau idatzi zuen: "... provee (Gipuzkoa) de grasa la mayoría de España, Francia, Flandes, Inglaterra". Argazkian, Zarauzko Azara kaleko ateburu bateko balea ehizaren irudi bat.
Balea olioaren (sain) merkataritzak hain garrantzi ekonomiko handia hartu zuen itsas hiribilduetan, ezen haien ehizako baleak edo eszenak zigilu eta armarrietan irudikatu baitziren azkenean. Mendebaldetik ekialdera, balea Castro Urdialesko (Kantabria), Bermeoko, Lekeitioko eta Ondarroako (Bizkaia), Mutrikuko, Getariako, Zarauzko eta Hondarribiko (Gipuzkoa) eta Hendaiako, Getariako eta Miarritzeko (Euskal Herria) armarriaren zati da, baina 49 izan ziren Finisterretik Ipar Euskal Herrirainoko balea-ehiza portuak. 1521ean, Espainiak lege bat onartu zuen, frantziarrek Espainiako kostaldearen aurrean ehizatzea debekatzen zuena, eta, 1619an, beste lege batek atzerriko balea-produktuak Espainiako merkatuetan saltzea debekatu zuen. Nicolás de Soraluce Zubizarretaren arabera, "Memoria acerca del origen y curso de las pescas y pesquerías de ballenas y de bacalaos" liburua 1878an argitaratu zen, eta, 1625ean, Donostiako Baleen Konpainiak 41 baleontzi zituen, 24 txalupa eta 1.475 gizonekin. Biktima nagusia Euskal Balea edo Atlantikoko Balea Frankoa izan zen, euskaldunek sarde deitu zutena, urria eta martxoa bitartean ehizatua, urtarrilean harrapatua, emeen erditzeen garaian. Bizkaiko Golkoko kostaldeko urak hazkuntza-gune izan ziren, eta elikadura-urak, berriz, iparralderago zeuden, Ipar Amerikako kostaldean espezie horretan bizirik dirauten biztanleekin gertatzen den bezala.
Baleen haize-boladak lanaldi osorako kontratatutako jagoleek ikusten zituzten, jagoleak edo talaiak izeneko harrizko dorreetatik. Dorre horiek kostaldeko muinoetan zeuden, portura begira, eta bertan bizi ziren ehiza-denboraldi osoan. Talaiaria pertsona pozgarria izatea eskatzen zen. Bere soldata bi zatitan ordaintzen zen: lehen erdia postuan jartzean eta bigarrena denboraldia amaitzean. Zelatariak balea baten haizea ikusten zuenean, lasto pixka bat errez, danbor bat joz, kanpai bat joz edo bandera bat astinduz abisatzen zuen. Orduan, txalupak arraunean abiatzen ziren, kalamuz egindako estatxa edo soken bidez ehizatzeko. Javier Castro Montoyak 2013an "Una noticia sobre el transporte de grasa de ballena desde Mutriku a Calahorra en 1565" artikulua argitaratu zuen Kalalorikos aldizkariaren 18. liburukian. Bertan, dokumentu bat aurkitu zen, 690 kilo sain Calahorraraino eramateko hitzartzen zena, saltzeko, eta han bertan erosi zen. Baleen hondakinen banaketaren adibide bat, 1714ko datarekin, Orioko marinelen Kofradian kontserbatzen da: bizarra saldu egiten zen, eta horren zenbatekoarekin, hura harrapatzen parte hartu zuen jendearen ardoa eta ogia ordaintzen ziren, bai eta gaueko jagolearen edo "guarda de noche" soldata ere, gaueko 4 erreal, eta ebakitzaileena edo zilarreztatzaileena, 4 erreal. Bizarraren herena txaluparen jabeentzat zen, eta gainerakoa marinelentzat. Jagole edo talaia horien hondakinak Ulian (Donostia) eta Talaiamendin (Zarautz) gordetzen dira. Argazkian Peña del Ballenero talaia, Ulian.
Antxon Aguirre Sorondok Gipuzkoako talaiak kokatu zituen "Atalayas balleneras en la costa de Gipuzkoa" artikuluan, 2012an Itsas Memoria. Revista de Estudios Marítimos del País Vasco-ren 7. liburukian argitaratua. Baleazaleak zelatariaren seinalearen zain zeuden, beren txalupak beti gazta eta ardoz, manta eta beroki arropez eta ehizarako armez hornituta. Orion txalupa bakoitzak 80 braza estatxa (146 metro inguru), bi arpoi eta hiru lantza sangradero zeramatzan. Behin ehizatu eta gero, lurrean, balea enkantean jarri eta eskaintzailerik onenari ematen zitzaion. Lehenik baleari arpoia emango zion txalupako tripulazioa onura ekonomikoaren zatirik handienarekin geratzen zen, eta arpoian eta arrastean parte hartu zutenek gainerakoaz gozatzen zuten. Adibidez, 30 olio upel baino gutxiago ekoizten zituen kume edo "cabrote" bat ehizatzen zutenean, lehenengo txalupari 3 dukat ematen zitzaizkion, bigarrenari 2 eta gainerakoei bat. Baleak 30 upel baino gehiago ekoizten bazituen, proportzioa 4, 3 eta 2 dukat zen, hurrenez hurren. Eme bat bere kumearekin ehizatzen zutenean, arpoia egiten zuenak 6 dukat kobratzen zituen. Salmentaren zenbatekoa bat eta hiru artean banatzen zen txalupen jabeen eta marinelen artean. Arpoitzen lehenak hegal bat geratzen zuen. Tripa, baliorik txikieneko zatia, behartsuei ematen zitzaien. Talaiamendi argazkian, Zumaiako San Telmo ermitatik (Gipuzkoa).
Fitxategi batzuetan, egindako harrapaketen datu osatugabeak jasotzen dira. Adibidez, Lekeition 68 balea ehizatu ziren 1517-1662 bitartean, Zarautzen 55 1637-1801 bitartean, eta Getarian 18 1699-1789 bitartean. Lekeition eta Getarian harrapatutako 86 baleen% 22 kumeak ziren. Bere kumearekin balea bat ikusten zenean, lehenik kumea arpoitzen zuten, eta gero ama, bere "cabrote"-aren ondoan zegoena. Bere merkataritza‑ehiza euskal kostaldean gainbehera joan zen eta 1567 bezain goiz bukatutzat eman zen, nahiz eta 1688ra arte ale bakanak ehizatu ziren. Hori dela eta, euskal baleazaleak Kantabriako, Asturiasko eta Galiziako kostaldean ehizatzen hasi ziren XVII. mendearen lehen erdian. Bertan, Galiziako kostaldeko hiribilduak eraikitzen zituzten "fábricas de tierra" (balea kanpamentuak) alokatzen zituzten, urtero euskal baleazaleei alokatzeko asmo bakarrarekin. Bizirik iraun zuen kantauriar populazioaren behin betiko gainbehera XVII. mendearen bigarren erdian gertatu zen, eta bere merkataritza erabat amaitu zen Kantauriko kostaldean eta Galizian 1722an. Argazkian, Donostiako Aquariumean ikusgai dauden sangradera, balea-arpoiak eta ebakitzeko pala botatzen ditu. Lantza sangraderoak "chavalines" eta "jabalinas" izenez ere ezagutzen ziren.
Agustín Azkarate, José Antonio Hernández eta Julio Núñez, Balleneros vascos del siglo XVI. Estudio arqueológico y contexto histórico (Chateau Bay, Labrador, Canada), Eusko Jaurlaritzako Argitalpen Zerbitzu Nagusiak 1992an argitaratua, honako hau diote: Atlantikoko Balea Frankoaren ehiza Bizkaiko Golkoko arrantza-herrietako ekoizpen-jarduera garrantzitsuenetako bat izan da milurteko erdi baino gehiagoz. Ternuako arrantzalekuek (balearenak nahiz bakailaoarenak) garrantzi handia hartu zuten, eta ez dira maiz jabetzen horretaz. Anthony Parkhust nabigatzaile ingelesak 1578rako Ternuan 350 eta 380 artean zeuden itsasontzien kopurua ebaluatzen zuen; horietatik 150 bakailao-ontzi frantsesak ziren (euskaldunak), 100 espainiar (euskaldunak batez ere), 50 portugaldar, 30-50 ingeles eta 20-30 euskal baleazale. Datu horiek Pierre Chaunuk 1571-1580 hamarkadan hispanoamerikako merkataritzarako kalkulatu zituen 50-100 ontziekin alderatuz gero, Ipar Amerikako Atlantikoko uretan arrantza-fenomenoaren benetako dimentsioak ikusten ditugu, nahiz eta egia den jarduera horren garrantzia ezin dela alderatu urreak eta zilarrak XVI. mendeko Europako ekonomian izan zuten paperarekin. William Pittek 1758an esan zuen bakailaoa Ingalaterrarentzat "el oro y la plata que obtenía de América" zela. Argazkian, Orioko Balearen kaleko plaka bat.
Manuel de Teranek 1949an argitaratu zen Revista Estudios Geográficos-en "La Balaena biscayensis y los balleneros españoles del Mar Cantábrico" lanean Islandiako kronika jaso zuen. Horren arabera, 1412an, balea ehizatzeko ekipatutako 20 euskal ontzi Groenlandiara eta Grunder Golkora iritsi ziren. Mende bat beranduago, 1511n, Joana "eroa" erreginak eta bere aita Fernando Katolikoak Ternuara egin zuten lehen bidaia bat babestu zuten, "dos bretones o de otra nación allá ayan estado" kontratatzea aholkatuz, non 1504an jada bretoiek eta normandiarrek bakailaoa arrantzatzen zuten. Ternuan bakailaoa arrantzatzen ari ziren euskaldunen presentziari buruzko lehen dokumentuak 1517koak dira, eta baleen ehizaren kasuan 1530ekoak. Museoetan kontserbatutako gorpuzkien ikerketa genetikoei esker jakin ahal izan denez, nagusiki Groenlandiako Balearen (Balaena mysticetus) aleak ehizatu zituzten, baina Atlantikoko Balea Frankoren ale gutxi batzuk ere harrapatu zituzten. Oñatiko Gipuzkoako Protokoloen Artxibategian, 1549ko apirilaren 22an, San Nikolas itsasontziak "bacallao y ballena"-ren arrantzara Lur Berrira (Ternua) abiatzeko Orion egindako pleitamenduaren dokumentu bat gordetzen da. 1557an Felipe II.ak Gipuzkoako, Bizkaiko eta Kantabriako biztanleak Ternuako arrantzalekura itsasontziekin joatea ahalbidetzen zuen zedula bat eratu zuen. 1561eko dokumentu batean, Orion "han tenido y tienen naos de qualquier viaje que hayan hecho a la pesquería de ballenas y azeite dellas y bacallao y merluza y otros pescado así a Tierranueva como a Galizia, Irlanda y otras partes", José Antonio Azpiazuk "Los balleneros vascos en Cantabria, Asturias y Galicia" artikuluan, 2000an Itsas Memoria. Revista de Estudios Marítimos del País Vasco-ren 3. liburukian argitaratua azaltzen duenez. 1578an, izen bereko beste ontzi oriotar bat Ternuara abiatu zen Pasaiako portutik 80 gizoneko tripulazioa zeramala, pilotu, marinel, arotz, kalafatero eta artilleroen artean. Argazkian, Orioko (Gipuzkoa) Kale Nagusiko etxe bateko ateburuan dagoen baxuerliebe bat, profilez ikusitako karabela bat irudikatzen duena. Tailuak, ederra eta zehatza, XV. mendearen amaieran edo XVI. mendearen hasieran kokatzen gaitu, eta etxe horretan itsasontzigile bat, kapitain bat edo, beharbada, merkatari bat bizi izan zela uste dugu. Behe-erliebe eder honen jatorrizkoa Donostiako San Telmo Museoan dago.
Selma Huxley historialari anglokanadiarra, Ingalaterran jaio zen, zientzialari eta intelektual familia batean, eta Brian Barkham arkitektoarekin ezkondu zen. 1964an alargun geratu zen eta karga-ontzi batean iritsi zen Bilbora Kanadatik bere lau seme-alabekin, eta Oñatin finkatu zen 1973an. Bertan, 20 urtez Gipuzkoako Protokoloen Artxibo Historikoaren eta Espainiako eta Frantziako beste artxibo batzuen funtsak bizi eta aztertu zituen. Zientzia eta dibulgazio artikulu ugari argitaratu zituen 1973 eta 1989 artean. Horri esker, badakigu euskal baleazaleak Ternuara joaten hasi zirela 1530etik aurrera, eta bidaia-kopuruak gora egin zuela pixkanaka 1570eko hamarkadaren amaierara arte, eta urtero 2.000 lagun garraiatu zituztela Labrador hegoaldeko kostaldera. Haritz eta burdin egurraren ugaritasunak ontzigintza erraztu zuen. Ternuara itsasontziak finantzatzea burdinolen jabeek burdina ekoitzi eta manufakturatuz lortutako kapitaletik zetorren. Erabiltzen zituzten itsasontziek 18 metro baino gehiagoko luzera zuten, eta galeoi edo naoak deitzen ziren, non arrantza, ehiza eta zatiketarako tresnak zeramatzaten, baita balearen koipea egiteko behar zena ere: kobrezko galdarak, upelak, hurritzen zumitzak edo burdinazko inbutuak. Ternuatik upeletan ekarritako balea gantza berehala berrontziratu ahal zuten Flandriara edo Ingalaterrara, edo, bestela, portuan denboraldi batez gorde ahal zuten, 800 litroko lokatzezko tinaxetan, 4 upelen baliokidea. Argazkian, Red Bayn, Labradorren, hondoratutako San Juan itsasontziaren maketa bat, 1.000 upel balea olio garraiatzeko gai dena. Eredu hau Parks Kanadako urpeko arkeologia sailaren ikerketen emaitza da, 1978-1992 urteen artean indusketa lanak egin ondoren. Albaola Euskal Itsas Faktoriak San Juan ontzia berreraikitzen ari da Pasaian, 28 metroko luzera eta 7,5eko zabalera duen ontzia da, eta 200 haritz, 20 izei, 560 metro karratu oihal eta 6 kilometroko kalamu zopa beharko ditu egituran.
Selma Huxley adituaren arabera, 1560 eta 1570eko hamarkadetan 20 eta 40 ontzi bitartean iristen ziren Red Bay eta Chateau Bay baleontzietara, Labrador penintsulan, non 2.000 pertsonak zortzi edo bederatzi hilabete ematen zituzten ehizan eta 400 balea inguru prozesatzen. Upel bakoitzak, ordenantza bidez, ehun urteko lau bosteneko edukiera zuen, 200 litroren baliokidea, eta bere prezioa 5.000 eurokoa zen; beraz, 1.000 upel garraiatzen zituen ontzi baten kargaren balioa 5 milioi eurokoa zen. Ontzi bakoitzak, kapitainaz eta apaiz batez gain, arotzak, arraunlariak, arpoilariak eta upelgileak zeramatzan. Tripulatzaile bakoitzak bere arropa eta lanabesak gordetzen zituen egurrezko kutxa batean. Laneko jantzia bota sendo eta zabalez osatua zegoen, bota erdiraino iristen zen ardi-larruzko beroki bat, gerria gainditzen zuen larruzko jaka bat, garondoa ere estaltzen zuen kaputxoi bat, larruzko amantal handi bat eta itsasaldiko dieta monotonoa aberasten zuen janaria, ogi egosian oinarritzen zen bi aldiz, olio gehiago iraun zezan, garatxoak, ardoak, urdaiak. Sagardoa, txakolina edo ardoa ere eramaten zuten. Ur geza edateko eta janaria prestatzeko erabiltzen da. Janaria prestatzeko egurra ere eramaten zuten, baina Pizea beltzetik (Picea mariana) ere lortzen zuten. Balea bat ehizatu, zatitu eta koipea olio bihurtzeko lanak bi egun eta erdi zeramatzan. Tamaina ertaineko baleontzi bat betetzeko 12-20 balea ehizatu eta prozesatu behar zituzten, tamainaren arabera; izan ere, olio-upelen ekoizpena 40ren artean aldatzen zen txikienen kasuan, eta 90en artean handienen kasuan. Lana nekagarria zen, eta, batez beste, -15º C-ko tenperaturan garatzen zen, eta, beraz, hatzen izozteak ohikoak ziren. Higiene pertsonalik ezak gaixotasunak kutsatzea errazten zuen. Gaixotasun larriek bakarrik ahalbidetzen zuten lanpostua ordezkatzea, lunbalgiak, sabañoiak edo ultzerak ohiko gaitztzat hartzen baitziren. Elikagai faltak eta hotzak eragin zituzten heriotza gehienak. 1576-77ko negua izan zen sasoirik hilgarriena, orduan 300 eta 500 euskal baleazale inguru hil baitziren, euren ontziak bankisako izotzaren artean harrapatuta. Ordutik, baleazale gehienak urria baino lehen itzuli ziren.
Ternuako baleen ehizari buruzko dokumentu gehienak Red Bay edo "Less Buttes" izeneko 1548 eta 1588 arteko urteei buruzkoak dira, biak ere eskualdeko granito gorriko labarrei erreferentzia eginez. Oñatiko Gipuzkoako Protokoloen Artxiboan dagoen lehen dokumentua 1549ko apirilaren 22koa da, eta Orioko "San Nicolás" itsasontziaren pleitamenduari buruzkoa da, Lur Berrira (Ternuara) “bacallao y ballena”-ren lanari ekiteko. 1578an, izen bereko beste ontzi oriotar bat Ternuara abiatu zen Pasaiako portutik 80 gizoneko tripulazioa zeramala, pilotu, marinel, arotz, kalafatero eta artilleroen artean. 1575ean, Juanes de Urdaide oriotarraren "San Nicolás" itsasontzia harrapatu zuten "franceses y luteranos", Ternuan bakailaoa arrantzatzen ari zela. Erreferentzien artean pirateria ekitaldiak daude, 1550eko hamarkadan eta 1584ko Eguberri bezperan, hilzorian dagoen euskal herritar batek, Joanes de Echanizek, idatzitako testamentu bat. Red Bayko azken negua 1603koa izan zen. Ternuarako bidaiak, arriskutsuak izateaz gain, oso garestiak ziren. Pleita finantzatzeko modu bat generoa aldez aurretik kobratzea zen. Adibidez, 1550eko urrian, Juanes de Ylumbek 10 dukat jaso zituen Juanes de Alsasua nafarraren eskutik, hark Ternuatik itzultzean "en el arenal y descargadero de Deba" entregatuko zituen 50 balea-olio upelen berme gisa.
Teilak eramaten zituzten herri baleazaleen eraikinetako teilatuak egiteko eta konpontzeko, buztina "Tierranuevan labeak egiteko" eta, azkenik, "clavazon para las cabañas". Bidaia bakoitzeko produktuari matxuren eta kalteen kostua kendu ondoren, etekinaren herena tripulazioari zegokion, laurdena itsasontziaren jabeei eta gainerakoa armadoreei. Tripulatzaile batzuek maileguak eskatzen zituzten arropa, oinetakoak eta bestelako tresna pertsonalak erosteko, eta bidaiatik bueltan 1/10 edo 1/4ko interesarekin ordaintzen zituzten. Ontzietako armadoreek ontzia eta zama segurtatzen zituzten. Aseguru gehienak Burgosen kontratatzen ziren, Gaztelako Koroaren iparraldeko aseguru-etxea baitzen, nahiz eta XVI. mendearen amaieran batzuk Bilbon eta Donostian egin ziren. Aseguru-polizek% 4-5eko prima zuten Labradorrera 1565era arteko bidaietarako. Data horretatik aurrera primak% 18raino igo ziren pirateriaren igoeraren ondorioz. Baleazaleen eskariak eta "Carrera de Indias"-eko eta Europarekiko merkataritzarako beharrezkoak zirenek, Gaztelako Koroaren pizgarriek lagunduta, gerran erabil zitezkeen ontzi handien eraikuntza sustatu baitzuten, "naos de múltiple uso", gorakada handia eragin zuten Bizkaiko eta Gipuzkoako ontzigintzaren sektorean 1565etik 1585era. 1588an Filipe II.a erregeak euskal baleontziak Ingalaterrari eraso zion Armada garaiezinean sartzea agindu zuen. Bestalde, Gaztelako Koroako erregeek korsikerazko patentea eman zieten Bizkaiko eta Gipuzkoako kapitain eta armadore askori, beste herrialde batzuetako baleontziak, baleontzien merkataritzan arerio zirenak eta Espainiako monarkiaren etsai zirenak, atzemateko asmoz. Argazkian, baleak ehizatzeko euskal arpoi bat, San Juan itsasontziaren indusketan aurkitutakoa.
Abiatze-data apirilaren amaieratik maiatzaren hasierara bitartekoa zen, eta itzulera-data, berriz, urtarrilaren amaierakoa; "la navegación de Terranoba, desde que parte de España hasta que vuelven dura ocho o nueve meses a los mas", nahiz eta ez zen arraroa upel guztiak bete ez zituztenean negua bertan igarotzea. Joaneko zeharkaldiak 60 egun baino gehiago irauten zuen, itzulerako bidaiak, berriz, 30 eta 40 egun bitartean, korronteei eta aldeko haizeei esker. Itsasaldiak oso arriskutsuak ziren, eta ekaitzek eragindako hondoratze arriskuez gain, piraten eraso bat jasateko arriskua zegoen. Baleontziek 6 txalupa inguru zeramatzaten baleak ehizatzeko, eta arrastaka eramaten zituzten balea kanpamenturaino, zatikatzeko. Txalupa bakoitzak 7 edo 8 gizonentzako lekua zuen. Euskal hiribilduetara itzultzean, balea kanpamentuan utzi ohi ziren, eta hurrengo urtean berrerabili egiten ziren, iztupa eta brea eman ondoren. 1982an, arkeologoek hilerri bat aurkitu zuten Saddle Islandeko ekialdeko muturrean, Labradorren. Indusketen ondoz ondoko lau udatan, 60 hilobi baino gehiagoren hondakinak eta 20 eta 40 urte bitarteko 140 gizon helduren hezurdurak aurkitu zituzten, 12 urteko bi haur izan ezik. Hilobi batek artilezko alkandora baten hondarrak eta galtza pare bat zituen, lehenengoa gorriz tindatua eta azkena indioz. Galtzak artile lodi eta landatarrez ebakitakoak ziren, gerrian bildu eta aldaketan ebakitzen ziren erabat, belaunetan estutzen ziren, zalantzarik gabe, jabeak berotzen eta lasaitzen zituzten bizi eta lan egin behar zuten tundraren kostaldeko giroan, non tenperaturarik altuena, abuztuan lortua, 10 ° C-koa baino ez zen. Hilerritik kanpo berreskuratutako beste jantzi bat puntu zuriko artilezko txano bat izan zen. Argazkian, Red Bayren balea kanpamentuan aurkitutako txalupa bat, Labradorreko kostaldean, UNESCOren Gizateriaren Ondarean, 2013tik.
Red Bayko (Labrador) itsasontziek soilik 6.000-9.000 upel balea olio bidali zituzten urtero Europara ustiapen goreneko urteetan, eta beste 8.000-9.000 upel St. Modeste, Chateau Bay eta beste baleagune batzuk. Ontzi bakoitzak, batez beste, 1.000 upel zituen denboraldiko. Beraz, batez beste, 15.000 upel olio ekoizten ziren urtero. Brad Loewen eta Vicent Delmasen arabera, "The Basques in the Gulf of St. Lawrence and adjacent shores", Canadian Journal of Archaeology aldizkarian 2012an argitaratua, San Lorentzoko Golkoko euskal baleontziak bi mende eta erdi iraun zuen, 1517tik 1767 arte. Aurkitutako aztarna arkeologikoek EAEko hornikuntza-sareen bilakaera islatzen dute: Gipuzkoako sare bakar batek bi sare paralelo sortu zituen, bata Lapurdikoa eta bestea Bizkaikoa. Kalkulu batzuen arabera, 50 urtetan 20.000 balea baino gehiago harrapatu zituzten. Euskaldunek harremanak izan zituzten tokiko herriekin, eta haiekin komunikatzen ziren euskarazko eta bertako hizkuntzaz osatutako hizkera bati esker, zeina euskal baleazaleak behin betiko irten ziren arte iraunarazi baitzen XVIII. mendean. Euskaldunek labana eta aizkora bidez aldatzen zituzten foka larruak sartu zituzten Espainian. "Los hombres salvajes que allí habitaban como bárbaros sin casas y sin vestidos de paño, sino con solos pellejos de venados, y son de dos géneros; unos se llaman esquimaos, que son inhumanos, porque suelen dar asalto a los nuestros con sus arcos y flechas y matar y comerlos. Otros se llaman montañeses o canaleses, que conversan con los nuestros y dan aviso, cuando sienten que vienen los otros malos". Argazkian, Zarauzko Azara kaleko ateburuko balea ehizaren xehetasuna.
Islandiarrek kostako baleak baino ez zituzten aprobetxatzen. Orduan errematatu, haragia jan eta hezurrak erabiltzen zituzten etxeak eraikitzeko. Islandiako esamoldea, zorte ona nahi izateko, "hvelreki" da, balea eta varar aditza barne hartzen dituen hitz bat, "balea bat kostaldean hondartzea" bezala itzul daitekeena. Euskaldunek Islandiako kostaldean baleak ehizatu zituzten mende eta erdian oinarrizko hizkuntza bat garatu zuten bertako biztanleekin elkar ulertzeko. "Basque whaling around Iceland"-en arabera, euskal baleen ehiza 1613 inguruan hasi zen ipar-mendebaldeko penintsulako fiordoen inguruan. Honela idatzi zuen Jón Guðmundssonek, eta bat dator "Anno 1613 by de Biscayers beseylt" oharrarekin, Pieter van der Aak 1706an argitaratutako Islandiako mapa batean, irudi honetan ikus daitekeen bezala. Lau negutan islandiarrek elikagai eskasia handia jasan ondoren, 1615eko udaberrian Cristián IV.a Danimarkako erregeak aldarrikatu zuen islandiarrek eskubidea zutela euskaldunei eraso egiteko, haien itsasontziak hartzeko, haien ondasunak arpilatzeko eta, behar izanez gero, hiltzeko. 1615eko irailaren 19an, denboraldiaren amaiera ardo tinoarekin egindako afari batekin ospatu ondoren, Martín de Villafranca, Pedro de Aguirre eta Esteban de Tellaria buru zituzten hiru baleontzietako kideak Donostiara itzultzen hasi ziren Islandiatik, baina ekaitz batek icebergen aurka jo zituen Reykjafjörður inguruan. Lehorrera iritsi ziren 82 baleazaleetatik 13 hil zituzten gaua baleontzi batean pasatzen ari zirela. Martin de Villafranca kapitain donostiarrak ardietan zor bat kobratu nahi izan zuen, aurretik islandiarrei emandako balea koipe kopuru batengatik. Jon Grimsson apaizari eskatu zion, eta honek zorra ukatu zuen. Villafrancaren gizonek harrapatu egin zuten, astindu, soka bat lepoan jarri eta urkatu, baina azkenean askatu egin zuten. Urriaren 8an apaizari egindako heriotza-mehatxuengatik egin zen epaiketa batean, ari Magnússon Mendebaldeko Fiordoen eskualdeko buruak Danimarkako erregearen eskutitza erabili zuen hamabi epaileren aurrean, euskaldunak hiltzea ahalbidetzen ziena, eta halaxe egin zuten beste 18rekin Ísafjarðardjúpen. Guztira 32 euskal herritar hil zituzten, guztiak gipuzkoarrak. Gainerakoak bizirik atera ziren eta Ingalaterrako arrantza-ontzi batean ihes egitea lortu zuten, baina ez dago jasota Donostiara iritsi zirenik. Jón Guðmundssonek, 1615eko gertaeren ondoren, "Sönn frásaga af spanskra mann skipbroti og slagi" saiakera idatzi zuen (Hondoratzeen eta espainiarren heriotzen benetako azalpena), Ari Magnússonek hartutako erabakia kritikatuz eta "itsasoan mutilatuak, desohoratuak eta hondoratuak" izan zirela azalduz, “mutilados, deshonrados y hundidos en el mar, como si fueran paganos de la peor especie y no pobres e inocentes cristianos...alguno mostró curiosidad por ver lo que hay dentro de un hombre”. Islandia derogó el 22 de abril de 2015 una ley que permitía matar españoles desde 1615 tras la "Matanza de los españoles" ondoren" (islandieraz, Spánverjavígin).
XVIII. mendearen hasieran, Utrechteko Itunaren ondorioz, espainiar baleazaleek Ternuara sartzeko aukera galdu zuten, ingelesen ontzientzat erreserbatua geratu zena, Ipar Atlantikoko gainontzeko ontziak bezala. XVI. mendean Gaztelako Koroari egokitu zitzaion, eta horrekin Bizkaiko eta Gipuzkoako baleazaleak izan ziren onuradun. XVII. mendean, Frantziaren nagusitasuna nagusitu zen, eta, orduan, Lapurdiko baleazaleak izan ziren onuradun. Ondoren, Zazpi Urteko Gerran frantziar porrotak, San Lorentzo estuariora sartzea debekatu zuen, Labrador penintsulako kostaldean. Atlantikoko Balea Frankoari dagokionez, Ipar Lurmuturrean (Norvegiako iparraldean) XVII. mendean izandako ehizari buruzko dokumentuak daude, mende horren erdialdetik behera egin zuena eta XVIII. mendearen erdialdera amaitu zena, 1881 eta 1924 artean, Britainiar Uharteetako kostaldeko estazioetatik, gutxienez 120 ale ehizatu zituztenean, balealdi labur eta geroko batekin. Erregistratutako azken harrapaketa 1967an Madeiran hazi zen eme bat izan zen, ihes egin zuen hirugarren pertsona batekin batera. Groenlandiako Balea duela 2.000 urte gutxienez harrapatu zuten indigenek Artikoan eta Subartikoan, elikagai gisa eta erregaia lortzeko erabiltzen zituztelako. 2004. urtean Canadian Journal of Zoology aldizkariaren 82. liburukian argitaratutako "Genetic analysis of 16th-century Whale bones prompts a revision of the impact of Basque whaling on right and bowhead whales in the western North Atlantic" artikuluaren egileek azaltzen dutenez, nahiz eta oso zabalduta dagoen XVI. eta XVII. mendeetan zehar euskal baleazaleek Atlantikoko Ballena Francaren populazioaren gainbehera eragin zutenaren ideia, euskaldunek Labrador penintsulan ezarritako bi balea-estaziotatik zetozen 122 baleen hezurren DNAren analisiak Groenlandiako Balearen 120 ale eta Atlantikoko Balea Frankoaren 2 ale baino ez zirela erabaki zuen. Marrazkian, Duhamel du Monceau-ren balea koipea urtzeko labea duen baleontzi bat (1782).
Brad Loewenek, "Historical Data on the Impact of 16th-Century Basque Whaling on Right and Bowhead Whales in the Western North Atlantic" artikuluan, 2009. urtean Canadian Zooarchaeology aldizkariaren 26. liburukian argitaratua, azaltzen du euskaldunak aitzindariak izan zirela baleen ehizan, 1500 urtean Ternuaren inguruko uretan, eta 1500 urtean hasi zirela bakar-bakarrik. Bere ehiza maximoa 1570eko hamarkadan iritsi zen eta 1579 inguruan nabarmen murriztu zen. Belle Isle itsasartean balea‑gune ugari kokatu zituzten, arrazoi ekonomikoengatik, segurtasunagatik eta udazken amaieran baleen bigarren migrazio‑bide batetik gertu egoteagatik. Aireko argazkian, San Juan naoaren hondoratzearen puntua dago.
700 tonako batez bestekoarekin, Euskal Autonomia Erkidegoko eta Ternuako portuen eta Labrador penintsularen arteko zeharkaldian erabilitako itsasontziak edo karabelak garai hartako handienak ziren, baina baita motelenak ere. Red Bayra iritsitakoan, aurreko urteetan eraikitako instalazioak konpontzen zituzten denboraldi bakoitzean. Balea kanpamentuetan labeen hondarrak dira egiturarik deigarrienak eta hobekien kontserbatuak. 1,2 eta 1,5 metro arteko altuera zuten eta modu linealean eraiki zituzten kostaldearen aurrean. Kobrezko galdarak eusten eta berotzen zituzten, koipea urtzeko. Red Bayn gutxienez 20 galdaketa-labe erabili zituzten aldi berean baleak ehizatzeko garaian. Aireko argazkian, San Juan itsasontziaren hondoratze-puntuaren kokapena.
XVI. mendearen amaieratik aurrera bizarrak ere balio handia hartzen hasi ziren. Bizarrak forma triangeluarreko xafla korneoak dira, ehunka aldiz maxilarren kanpoko ertzetik zintzilik daudenak balearen ahoan, eta itsasoko ura iragazteko eta elikatzen dituen organismo ñimiñoei eusteko balio diotenak. Bizarrak osatzen dituen materiala malgua da eta tortsioarekiko oso erresistentea, eta plastikoak eta zuntz sintetikoak ezezagunak zirenean, propietate horiek biltzen zituen produktu natural bakarrenetakoa zen. Argazkian, Atlantikoko Balea Frankoren bizar bat, Donostiako Aquariumean ikusgai.
Horregatik, balea bizarrak, orokorrean, malgukiak, kortseak, erlojuak, aterkiak edo higadurarekiko elementu malgu eta sentigaitzak behar zituzten beste edozein makina edo objektu egiteko erabili ziren, eta, zenbait mendez, oso material baliotsua izan ziren. Argazki hau Donostiako Aquariumean balea bizarrez egindako hagatxoak zituen aterki batetik hartu nuen.
"Ternua da mortu hotza
Eremu triste arrotza
Laboratzen ez den lurra
Neguan beti elurra"
Ternuako baleen ehizan inbertitzaileak, mailegu-emaileak, merkatariak, aseguruak eta eskulanak aritzen ziren. Bere nazioarteko merkataritzak eta upelaren prezioaren espekulazioak baleen ehiza gehiegi ustiatzera eraman zuen. Campomanes ministroak azken euskal baleazaleen ibilbidea deskribatzen du: Donostiatik zuzenean abiatzen ziren Spitzbergeneraino, eta handik, apirilean edo maiatzean, Daviseko itsasartera joaten ziren "Badia Handiko" Groenlandiako Balea ehizatzera, gaur egun Red Bay. Abuztuan ekialderantz nabigatzen zuten Atlantikoko Ballena Franca ehizatzeko Islandian, itzuli aurretik 73 edo 75 paraleloraino igoz. XVII. mendean bere Ternuako ehiza errentagarria izateari utzi zionean, ehiztari berrien bila hasi zen, eta orduan iritsi ziren Brasilera ere. Argazkian, duela urte gutxi Donostiako Museo Ozeanografikoko ate batean baleak ehizatzeko zizelkatutako eszena.
Antonio Meijide Pardok "Economía Marítima de la Galicia cantábrica en el siglo XVIII" (1971) liburuan dioenez, Utrechteko Ituna egin eta urte gutxira (1713), Espainia bere pribilegioak eta posizioak galtzen hasi zen balearen eta bakailaoaren negozioan, 1720tik aurrera gainbehera ikaragarria izaten hasi zirenak. Geroago, Frantziako euskaldunek oraindik bidali zituzten balearako espedizioak Ternuara, Louisbourgen maiz. XVII. mendearen hasieran Ingalaterra, Holanda, Frantzia eta Danimarkako ontziek euren tripulazioan euskal baleazaleak sartu zituzten Spitsbergenera (Norvegiako Svalbard uhartediko uharterik handiena) egin zituzten espedizioetan, non Groenlandiako baleak harrapatu zituzten. Donostiako merkatariek baleak ehizatzeko eremu berri horren berri izan zutenean, beren operazioak Artikora zabaltzea erabaki zuten. 1612an, Juan de Erausoren agindupeko itsasontzi bat, Nicholas Woodcock ingelesak gidatua, Spitsbergenera iritsi zen, non hain balea ugari aurkitu zituzten, "kostaldean zehar hirurogei legoako tarte batetik itsasoa ilundu egin zela", ingelesek menderatutako uretan. 1613an baleazale holandar, frantses eta euskaldunen flota bat antolatu zen. Donostiak dozena bat itsasontzi bidali zituen eta Donibane Lohizunek hiruzpalau. Ingelesek Donostiako ontzietako zazpi aurkitu zituzten gutxienez, eta bizarrak, balea-olioa eta ehiza-ekipoak hartu zituzten. Donostiako ontzietatik itzultzean, Donostiako merkatariek 200.000 dukat baino gehiago galtzea eskatu zuten, Donostian bizi ziren merkatari ingelesen jabetzak bereganatzeko mehatxua eginez. Beren ondasunengatik ez ezik, beren bizitzengatik ere beldur, merkatari ingeles askok Bilbora ihes egin zuten, eta beste batzuk "ez ziren etxetik ateratzera ausartu, erailak ez izateko". Irudian, Abraham Storchen "Balleneros holandeses cerca de Spitsbergen" (1690).
XVII. mendeko lehen hamarkadan balea ehiza Brasilgo kostaldera iritsi zen, bere gobernu kolonialak bultzatuta. Ordura arte, kolonia amerikarrak Euskal Herriko eta Cabo Verdeko balea-olioa inportatzen zuen, baina ez zuten betetzen hedatzen ari zen azukre-industria kolonialaren eskaria. Euren kostaldeko uretan bizi ziren balea konkordunak (Megaptera novaeangliae) eta australak (Eubalaena australis) ehizatuz hornitzea pentsatu zuten. Ehizatzeko ezagutza teknikorik ez zutenez, kanpoan bilatu zuten laguntza. Felipe Valdés Hansenek 2016an Itsas Memoria. Revista de Estudios Marítimos del País Vascoren 8. liburukian argitaratutako "Balleneros vascos en Brasil" artikuluan azaltzen duenez, 1602an, 1598 eta 1621 urteen artean Espainia eta Portugalgo errege izan zen Felipe III.aren errege zedula batek, 10 urtez Brasilen arrantza egiteko eskubidea eman zien bi baleontzi bilbotarri, Diogo Botelho Brasilgo gobernadore nagusi berriarekin batera Bahía de Todos os Santos hiriburu kolonialera joan zirenak, Itaparica uhartearen iparraldean bere lantegia eraikiz. Urtero, euskal ontziak Bizkaitik Brasilera joaten ziren baleak ehizatzera, eta bertan ekoizten zuten olioak behar zuen erregaia eta lubrifikatzailea ematen zion industriari. Hau 1610ean amaitu zen, euskal kapitainetako bat kontrabandoko egurra pasatzen saiatu zenean. Bere tripulazioarekin batera aurkitu eta espetxeratu zuten. Urte horretan bertan, Koroak errege monopolio izendatu zuen baleen ehiza. "Northern Whale Fishery", Zorgdrager (1720).
Lau Atlantikoko Balea Franko baino ez zituzten harrapatu euskal kostaldean XIX. mendean. Lehenengoa Hondarribian harrapatu zuten 1805ean, bigarrena Donostian 1854ko urtarrilean, badian hiru sartu eta kume bat harrapatu zutenean, hirugarrena Getaria-Zarautzen 1878ko otsailaren 11n eta azkena Donostian 1893an. 1844an balea bat arponatu zuten Zarauztik gertu, baina sei orduz atoian eraman ondoren, lerroa hautsi egin zen, eta balea galdu egin zen, bi arpoi eta hiru lantza gorputzean zituela. Beste balea bat harrapatzen saiatu ziren, 1850eko uztailaren 25eko goizeko lehen orduetan Getariaren aurrean ikusi zutena, baina igerian ipar-mendebalderantz urrundu zen. XIX. mendean Atlantikoko Balea Frankoa ia desagertuta geratu zen. 1960 eta 1999 urteen artean Atlantikoko Balea Frankoren 8 behaketa baino ez dira erregistratu Europako eta Ipar Afrikako kostaldean, 1995ean San Bizente lurmuturretik ikusitako bi ale barne. Mediterraneoan, joan den mendearen bigarren erdian gertatutako bi hondartze baino ez dira ezagutzen, bata Italiako kostaldean eta bestea Aljerian. Neguko joan-etorrietan, ale batzuk Kanariar Uharteetara iristen dira, eta 1995eko udaberrian ale bakarti bat ikusi zen Tenerifeko hego-mendebaldeko kostaldetik gertu. Ondoren, beste bi miaketa izan dira Gomerako kostaldean. Saharako kostaldean aurkitzeko itxaropenarekin, hainbat ikertzailek arrakastarik gabe bilatu zituzten 1996ko neguan, "A winter cetacean survey off Southern Morocco [Sahara], with a special emphasis on Right Whales" artikuluaren arabera, 1998an Reports of the International Whaling Commission-en 48. liburukian argitaratua. Irudi honetan, 1977ko irailean IBSAko baleontzi baten arpoilariak eta tripulazioak behatutako Atlantikoko Balea Franko baten kokapena ikus daiteke.
XVII. mendean gailendu zen Galiziako baleen tradizioa berriro hasi zen II. Mundu Gerraren ondoren. 1951n Coruñako Industria Ballenera S.A. (IBSA) bi ontzirekin hasi zen lanean. Garai honetan, diesel motorrak sartu ziren arrantza-ontzi gehienetan, baina ez baleazaleetan, baleen ehizan lurruna nahiago baitzen, isilagoa zelako eta horrek haiengana hobeto hurbiltzeko aukera ematen zuelako. 1955ean, Massó Hermanos elkarteak, IBSA eta Hijos de J. Barrerasekin batera, Factoría de Balea C.B. sortu zuen, bere lantegia Punta Balean izanez, Cangas de Morrazon (Pontevedra), Massó faktoriatik oso gertu. 70eko hamarkadan Factoría de Balea eta Massó Hermanos enpresak IBSArekin bat egin zuten, Massó familiak enpresaren kapital sozialaren gehiengoa metatuz. Apiriletik urrira bitartean ehizatzen zituzten txabola arruntak eta katxaloteak. 1980ko apirilaren 27an, Ibsa I eta Ibsa II baleontziek lehergailu bidezko atentatuak jasan zituzten Maringo portuan (Pontevedra) atrakatuta zeuden bitartean, eta horietako bat hondoratu egin zen. Askok Greenpeaceren susmoa izan zuten arren, egilea Sea Shepherd Conservation Society erakundea izan zen, Paul Watson kapitain kanadarrak sortua, Greenpeaceren sortzaileetako bat, 1977an bere zuzendaritzatik kanporatua izan ondoren bertan behera utzi zuena, une hartan ekintza zuzeneko kanpainen aurka agertu zena. 1978an Sea Sheperd bataiatu zuen ontzi bat erosi zuen. Maringo atentatua baino urtebete lehenago, 1979an, Sierra baleontzia Portugalgo uretan jo zuen. Baleen ehizari buruzko Nazioarteko Ballenera Batzordearen 1986ko luzapenak enpresa eta bere landareak ixtea eragin zuen. Horri buruzko dokumental bat ikus daiteke hemen. Felipe Valdes Hansenek "Los últimas arponeros vascos: Juan José Zubiaur y Ramón Inchausti" artikuluan, 2012an Itsas Memoria. Revista de Estudios Marítimos del País Vascoren 7. liburukian argitaratua, azken bi euskal arpoilarien aurpegiak bildu zituen. Bestalde, deigarria da Francisco Francok bere Azor yatean arpoi bat jartzea agindu izana baleak ehizatzeko. Kakalardo bat edo bi ehizatzen zituen urtero, eta, behin ehizatu ondoren, hurbileneko portura eramaten zituen. Han desegin egiten zen azkenean, eta horrek udaletxeren baten protesta ofiziala eragin zuen. Geroago, lantegietara eramaten hasi zen, eta, bertan, olioa saltzeagatik lortutako etekina ordaintzea eskatzen zuen. Argazkian, Atlantikoko Balea Franko bat urpekari baten ondoan.
Ipar Amerikako kolonietan Atlantikoko Balea Frankoaren kostaldeko ehizak ia bere populazioak agortu zituen XVIII. mendearen erdialdean, baina Ingalaterra Berrian itsaso zabalean jarraitu zuten baleontzi frantsesek eta ingelesek XX. mendearen hasierara arte. Norvegia, Islandia, Irlanda eta Eskoziako kostaldeko balea kanpamentu modernoek XIX. mendearen amaieratik XX. mendearen hasiera arte harrapatu zuten, eta 1930eko hamarkadara arte Ameriketako Estatu Batuetako balea kanpamentuen kasuan. Ameriketako Estatu Batuetako baleazaleek 19-30 Atlantikoko Balea Franko ehizatu zituzten 1855 eta 1866 artean eta 1880ko hamarkadan Mendebaldeko Saharan dagoen Cintrako badian. Argazkian Atlantikoko Balea Franko bat.
Hiru balea frankoen artean (Eubalaena glacialis, E. japonica eta E. australis) segurtasunez bereiztea ahalbidetzen duten ezaugarri morfologikorik ez dagoen arren, analisi genetikoek espezie desberdinak direla baieztatzen dute Proceedings of the Royal Society aldizkariaren 272. liburukian"Nuclear markers confirm taxonomic status and relationships among hightly endangered and closely related right whale species" artikuluaren arabera. Balea Frankoek oso buru handia dute, eta ez dute bizkar-hegalik eta tolesturarik eztarrian, beste balea batzuek ez bezala. Gainera, hegalak laburrak eta zabalak ditu. Atlantikoko Balea Frankoak 18 metroko maximoa eta 40 eta 70 tona arteko pisua du. Kolore argiko lodierak edo kallosioak ditu buruan, tamaina, lodiera eta posizioan aldatzen direnak, eta, beraz, banaka identifika daitezke. Larruazalaz elikatzen diren krustazeo parasitoak dituzte. Helduak beltzak dira, eta ale batzuetan orban bentral zuri bat dute. Argazki honetan Atlantikoko Balea Franko baten bizarrak ikusten dira elikatzen ari den bitartean.
Atlantikoko Balea Frankoa zooplanktonez elikatzen da, eta udako hilabeteetan egunero tona bat gehiago irenstera iristen da, Ipar Atlantikoko eremuetan aho zabalik mugitzen delarik. Ura, bizar edo balea izeneko xafla korneetatik isurtzen da, mihiak bultzatua, bere ahoan, zooplanktona geratzen delarik. Bere dieta, funtsean, krustazeo kopepodoz osatua dago, bereziki Calanus finmarchicus, arroz ale baten tamainakoa. Bere elikagaia gainazalaren eta 175 metroko sakoneraren artean lortzen du. Itsaso zabalean mugitzen da, orduko 3,5 kilometroko batez besteko abiadurarekin. Egunez zein gauez aktiboa da, 3 minutu inguruko tarteekin eta 6 minutu inguruko urperaketekin. Bere pisuaren% 40 ere koipetsua da. Gantz hori erreserba energetiko gisa erabiltzen dute neguko hilabeteetan, janaria ia falta den uretan geratzen denean. Ugalketa garaian emeek arrak erakartzen dituzten deiak igortzen dituzte. Emeek, abendutik martxora bitartean, 3-5 urtean behin kume bakarra izaten dute Ameriketako Estatu Batuetako hego-ekialdeko kostaldetik gertu. Kumeak jaiotzean 4,5-6 metro luze dira. Bularreko emeek udaberrian iparraldera migratzen dutenean, pilatutako koipe gehiena galdu ohi dute. National Oceanography Centreren argazkian, Southampton, Calanus finmarchicus.
Ekialdeko Atlantikoko populazioa, gaur egun desagertua, neguan Azoreetako eta Madeirako artxipelagoetara, Bizkaiko golkora eta Afrikako ipar-mendebaldeko kostaldera migratzen zuen. Udan, Islandia, Svalbard eta Norvegiako kostaldeetara joaten zen. Badakigu baleak Kantauriko kostaldean zeudela neguan, baleak ehizatzeko konpainien kontratuak azarotik martxora bitartean egiten zirelako. Argazkian Atlantikoko Balea Franko baten buztana.
Europa iparraldean 1900 eta 1931 artean 134-137 Atlantikoko Balea Franko harrapatu zituzten, gehienak Hebridak eta Shetland uharteetan. Ordutik aurrera, Europako Atlantikoko erregistroak ezohikoak izan dira. Ez dirudi Europako eta Ipar Afrikako kostaldean bizi eta ugaltzen zen populazio horren aleak geratuko direnik. Litekeena da behaketa horiek ipar-mendebaldeko Atlantikoan finkatutako biztanleriatik iritsitako aleen ondorio izatea. Izan ere, Norvegian ikusitako balea bat bere markek Ipar Amerikako kostaldean identifikatutako baleetariko bat zela egiaztatu ahal izan dute. Argazkian Atlantikoko Balea Franko baten buruaren aurrez aurreko.
1634 eta 1931 artean Atlantikoko Balea Frankoren 5.500 ale ehizatu zituztela uste da, Ozeano Atlantikoko mendebaldeko populazioan. 1900 eta 1931 artean, Ameriketako Estatu Batuek Atlantikoko Balea Frankoren 150 ale inguru ehizatu zituzten, Baleen Ehiza Arautzeko Genevako Hitzarmenak ehizatik babestu zuenean. 1980an Ingalaterra Berriko Akuarioko ikerketa talde batek 25 balea aurkitu zituen Fundyko Badian (Ameriketako Estatu Batuetako ipar-ekialdean). Urte horretan bertan hasi ziren identifikazio indibiduala egiten. Gaur egun, identifikatutako 725 ale daude, eta horietatik 500 baino gutxiago daude bizirik. Argazkian Atlantikoko Balea Frankoa.
2003an gutxienez 342 pertsona bizi zirela kalkulatu zen, Ipar Amerikako kostaldean identifikatutako banakoen arabera. 2017ko azaroan Right Whale Newsen 24. liburukia argitaratu zen, non azaltzen den 2017an 5 kume jaio zirela, azken 10 urteetako batez bestekoa urtean 20 kume izan direnean. Egoera oso kezkagarria da; izan ere, gerta zitekeen emeen% 7 baino ez zen ugaldu, eta ez zen lehenetsi. Bi mehatxu nagusi ditu: ontziekin talka egitea eta arrantza-aparailuetan nahastea. Argazkian Atlantikoko Balea Franko baten V formako haizete bereizgarria.
Ipar-mendebaldeko Atlantikoan bizirik dirauten biztanleek, udan, Ternuatik, Fundyko Badiatik eta Bostongo Bankutik gertu dauden urak hartzen dituzte, eta, neguan, hegoalderantz mugitzen dira Floridako kostaldera iritsi arte. Lau hilabete geroago, udaberriko migrazioa hasi zuten iparralderantz. Erditze-eremuekiko fideltasun handia dago, eta ikusi da emeak, beren kallotasun zefalikoen berezko formagatik ezagut daitezkeenak, eremu berberetara itzultzen direla beren kumeak erditzeko. Haurdun ez dauden emeak eremu horietan bertan aparkatzen dira arrekin. Aparamentu-garaian, uretatik kanpoko jauziak ohikoak dira.
Ontziekin eta itsasontzi txikiekin talka egitea mehatxu larria da Atlantikoko Balea Frankoarentzat, Ipar Amerikako kostaldeko eremuetan bizi baita, eta, bertan, itsas garraioko ontzien, garraio militarreko ontzien, arrantza-ontzien eta aisialdirako ontzien trafikoa ugaria da. Ur-azalaren azpian elikatzean, oso oharkabean igarotzen da, eta horrek ontzien kroskoarekin eta euren helizeekin talka egitea errazten du, argazki honen kasuan bezala, non Atlantikoko Balea Franko bateko helize baten ebakiak ikusten diren.
Arrantza-aparailuetan nahasteak zauriak eta heriotzak eragiten ditu. Baleak askotan libratu egiten dira korapilotik lesioekin, eta lesio horiek gerora hil egin daitezke. Nabarmentzekoa da hegatsen eta ahoaren inguruan bildutako arrantza-aparailuak mugarik gabe herrestan eraman daitezkeela, batzuetan balea hil arte. Atlantikoko Balea Frankoren korapiloen intzidentzia oso handia da, eta kezka berezia eragiten du eragiten duen hilkortasunaren ondorioz. Orbain handiak eta zauri sakonak ikusi dira, baina ez dira orbaintzen. Gainera, korapilatze horiek estresa areagotzen dute hormonen mailaren analisiaren arabera, eta horrek eragina du ugalketan. Argazkian Atlantikoko Balea Franko batean korapilatutako arrantza-aparailuak.
1959tik 1989ra bitartean, emari-pedunkuluan arrantza-aparailuetan korapilatzearen ondoriozko orbainak% 57tik% 73ra igo dira 2004an. Argazkien analisiaren arabera, ale batzuek arrantza-aparailuekin nahaspila ugari izaten dituzte, eta gazteak eta subadultoak helduak baino maizago korapilatzen dira. Lotze larriak, korapiloak gorputz osoa bildu edo ahoan eragin eta zauri zorrotzak eragin ditzakeenean, azkenean heriotza eragin dezake. Argazkian arrantza-aparailuak Atlantikoko Balea Franko baten ur-hegalean korapilatuta.
Talkez gain, itsasontzien jarduerak beste arazo batzuk sortzen ditu. Baleak behatzeko ontziek estres fisiologikoa, ohiko eremutik kanpoko joan-etorriak eta portaera-aldaketak eragiten dituzte. Zarata antropogenikoak, itsasontzienak barne, hainbat modutan egiten die kalte baleei. Leherketek eta intentsitate handiko zarata eragiten duten beste jarduera batzuek aldi baterako entzumen-arazoak edo arazo iraunkorrak sortzen dituzte. Itsasontziek sortzen duten maiztasun txikiko zaratak baleek eta beste soinu ozeaniko normal batzuek sortzen dituzten soinuak mozorrotzen ditu. Eremu batetik besterako joan-etorriak dokumentatu ditu, zarata antropogenikoa saihesteko. Kanadako ekialdeko uretan, Atlantikoko Balea Frankoren ale batzuek metabolito maila handiak erakutsi zituzten lagin fekaletan, estres kronikoa adierazten zutenak itsasontzien zaratarekiko esposizioaren ondorioz. Jakina da ontziak eta petrolioaren eta gasaren bilaketarekin lotutako soinu-jarduera zarata-maila kaltegarrien eraginpean daudela. Argazkian Atlantikoko Balea Frankoren eme bat bere kumearekin.
Grafiko honetan 1990-2019ko biztanleriaren bilakaera ikus daiteke. 2017ko abenduaren 10ean, Daily mail egunkari britainiarrean argitaratutako Endangered North Atlantic right whales are set to become extinct with just 100 breeding females remaining, officials warn albisteak 450 balea inguru geratzen zirela azaltzen zuen, 100 eme ugaltzaile barne, eta 17 urte hartan Ingalaterra Berrian eta Kanadan hil zirela. Biztanleriak behera egin du 2010etik 2017ra, emeen kasuan gehiago arren kasuan baino. 2018ko azaroaren 3an Right Whale Festival jaialdia egingo da Floridako (AEB) Jacksonville hondartzan, behaketa-pabiloi batekin, geratzen diren 465 aleetako bat ikusteko aukera paregabea. 2018ko otsailaren amaieran, besteak beste, The Guardian egunkariak "North Atlantic right whales may face extinction after no new births recorded" albistea eman zuen, non esaten zuten 2017-18ko neguko kumatze-denboraldian ez zela kumedun emerik detektatu. Hainbat autorek "Forgotten Mediterranean calving ground of grey and North Atlantic right whales: Evidence form Roman archaeological records" artikulua argitaratu zuten Proceedings of the Royal Society B aldizkarian 2018ko uztailaren 11n. Bere laburpenak honela dio: "Atlantikoko Balea Frankoak (Eubalaena glacialis) Ipar Atlantikoko ekialdetik suntsituak izan ziren baleen merkataritza ehizaren bidez. Balea Grisak (Eschrichtius robustus) Ipar Atlantiko osotik desagertu ziren oraindik ezagutzen ez ziren egoeretan. Hemen, bi espezieak lehenago Mediterraneo itsasoan gertatu izanaren hipotesiak frogatzen ditugu, gaur egun bere banaketa historikoko eremutzat hartzen ez dena. DNA zaharra eta kolagenozko hatz-markak aztertzeko metodoak erabiltzen ditugu, ustez erromatarrak eta erromatarren aurrekoak diren Gibraltarko itsasarteko leku arkeologikoetako 10 bale-hezur eta Asturiasko kostaldeko hezur gehigarri bat taxonomikoki identifikatzeko. Atlantikoko hiru balea franko eta hiru balea gris identifikatu genituen, eta horrek erakusten du bi espezieen banaketa-eremu historikoek Gibraltar eskualdea hartu zutela, ziurrenik Mediterraneo itsasoa ugalketa-eremu gisa hartuta. Gure emaitzek nabarmen zabaltzen dute Atlantikoko balea grisaren banaketa-eremu ezaguna, eta iradokitzen dute duela 2.000 urte Atlantikoko Balea Frankoak eta Balea Grisak ohikoak zirela beste balea espezie batzuekin alderatuta. Atlantikoko Balea Frankoen eta Mediterraneo aldeko balea grisen desagertzearekin batera, ziurrenik, ekosistemetan inpaktu handiagoak izan ditu, harraparien desagerpena (balea hiltzaileak) eta itsasoko lehen mailako produktibitatea murriztea barne. Kostako bi espezie hauek eta oso irisgarriak zirenak Erromatar Inperioaren kostaldean zehar zeudelako ebidentziak, ahaztutako bale industria baten oinarria izan zitekeenaren hipotesia planteatzen du ". Gehiago jakiteko oso interesgarria da "On the hunt with the Basque whalers" (National Geographic), Fernando G.. Baptista bilbotarraren ilustrazio bikainekin. Right Whale News aldizkariaren liburukiak ere oso interesgarriak dira. Right Whale Newsen 26. liburukiaren (2) arabera, 2017/2018ko neguan jaiotako haurren kopurua hutsaren hurrengoa izan zen, eta Right Whale Newsen 29. liburukian (1) irakur dezakegu. Liburuki horrek behera egiten jarraitu zuen, eta 2019. urtearen amaieran 356 aleko biztanleria kalkulatu zen, aurreko urteetan beherakada handiagoa izan zuena.
Egia esan, eraikuntza erromantiko horiek hain barneratuta daudenez, asko dira ikerketa eta eztabaida irain edo eraso gisa hartzen dituztenak. Izan ere, uste genuen euskaldunek ardi-gazta egin zutela Neolitikoaz geroztik euskal mendietako txaboletan, eta, beren tarte libreetan, trikuharriak edo harrespilak eraiki eta menhirrak eraiki zituztela, eta gauetan, lamiekin izandako kasualitatezko topaketak kontatzen edo Marirekin berarekin zeru iluna zeharkatzen, meteorito itzel baten antzera. Bada, hori ez da egia. Erdi Aroan ia ez zegoen ardi-aziendarik; gehienak behiak ziren eta txerriak jarraitzen zion. Álvaro Aragonek idatzi zuen artikulu horretan: "durante la Edad Media la principal cabaña en el área atlántica fue la de ganado vacuno, acompañada por las piaras de porcino, mientras que en el área pirenaica navarra y mediterránea predominó la cabaña ovicaprina, también acompañada por el ganado porcino...El ganado menudo no aparece documentalmente prácticamente hasta el siglo XIV, como ya han constatado otros autores."
Ez zen ardien esnea "Idiazabal" gazta egiteko izan, ezta arkume-okela bikaina ekoizteko ere, baizik eta artilearen ekoizpenaren onurek bultzatu zituzten goi klaseak ardien abeltzaintzan hastera. Álvaro Aragonek idatzi zuen: "a partir de comienzos del siglo XV el ganado menudo (ovino y caprino) ya parece concitar el interés de los Parientes Mayores y las clases altas; es decir, si hasta la fecha dicha cabaña ganadera estaba principalmente relacionada con los habitantes de las villas, con las clases medias y bajas, a partir de entonces también aparece en manos de la clases altas...parece que, a partir del siglo XIV -como sí se constata documentalmente en las vecinas Navarra, Aragón o Castilla, a consecuencia del abandono de las tierras de labor, derivado de la crisis demográfica, y su reconversión en tierras de pasto, gracias al incentivo de la demanda de lanas desde Flandes-, se pudo producir un aumento de la cabaña ovicaprina en los territorios costeros vascos."
Ardi-aziendaren gorakada hain izan zen azkarra eta desordenatua, ezen udalbaltza askok mugak ezarri baitzizkioten udako larreetara igo zitezkeen abelburuen kopuruari. Álvaro Aragonek idatzi zuen: "las ordenanzas de Yurre de 1561...prohibían que ningún vecino tuviera más de 55 ovejas y un carnero o 100 corderos antes del día de Quasimodo (28 de abril), es decir, justo en el momento de desplazarse a los pastos de verano...las ordenanzas de Laguardia de 1579 hablan claramente de la importancia del ganado ovino, por encima del resto, y establecen que ningún vecino pueda introducir en los pastos de la villa más de 350 cabezas."
Flandesen kalitate goreneko artilea erabiltzen zuten arren, merina arrazako ardiena kasu, Ipar Euskal Herriko ehundegietan latxa arrazako artilea ere erabiltzen zuten, eta horrek ardi-azienda handitzea ahalbidetu zuen. Álvaro Aragonek idatzi zuen: "...la expansión de la industria textil francesa, que experimentó un empuje definitivo desde mediados del siglo XVII...-los telares de Olorón y Mauleón también importaron lana de oveja latxa desde Guipúzcoa, al menos desde la década de 1610-, provocó una inusitada expansión de la cabaña ovina..."
Orain normala iruditzen bazaigu artalde bat urte erdia mendietako larreetan igarotzea, artzainak beren etxetik lur orotako ibilgailuekin igotzen diren lekura, esan dezaket nik ezagutu dudala artaldeak iluntzean artegietan biltzen ziren eta artzainak saroietan lo egiten zuten garaia. Eta, iraganean, ardiak ezin ziren larreetan gauez utzi, eta herrietara jaitsi behar ziren egunero. Bizkaiko Foruak ezartzen zuen ganadua egunez artzaindu behar zela eta gauez bildu. Ardiak larreetatik herrietara jaitsi behar ziren; ganadu nagusia, berriz, larreetan gera zitekeen, eta han artzainek kortetan zaindu behar zuten. Álvaro Aragonek idatzi zuen: "El Fuero Nuevo de Vizcaya de 1526, sensu stricto, desbarataba la posibilidad de una trashumancia media entre las sierras del interior y la costa -como ocurrirá también en Guipúzcoa y trataremos a continuación-, pues establecía el pasto de sol a sol."
