2022(e)ko azaroaren 28(a), astelehena

Ardiak Euskal Herrian azken 500 urteotan

 
Euskal kulturarekiko interesa duten beste asko bezala, engainatuta bizi izan naiz. Hainbat idazle sarituk eta apaiz gurtuk kutsatu ziguten haien espiritu erromantikoa, eta urte askotan haien kontakizunak ontzat eman ditugu, inolako oinarri historikorik gabe eraikiak. Zorionez, artxiboetan dokumentazioa gorde da, eta azken hamarkadetan historialari batzuek dokumentazio hori aztertu dute, eta, horri esker, ondorio ukaezinak atera dituzte. Ikertzaile horietako bat Álvaro Aragón Ruano emankorra da, Euskal Herriko Unibertsitateko historialaria. 2021ean, Iura Vasconiae aldizkariaren 18. zenbakian, "Circulación de ganado y vías abarias en el País Vasco (español y francés) y Navarra durante la Edad Moderna" artikulua argitaratu zuen.
Egia esan, eraikuntza erromantiko horiek hain barneratuta daudenez, asko dira ikerketa eta eztabaida irain edo eraso gisa hartzen dituztenak. Izan ere, uste genuen euskaldunek ardi-gazta egin zutela Neolitikoaz geroztik euskal mendietako txaboletan, eta, beren tarte libreetan, trikuharriak edo harrespilak eraiki eta menhirrak eraiki zituztela, eta gauetan, lamiekin izandako kasualitatezko topaketak kontatzen edo Marirekin berarekin zeru iluna zeharkatzen, meteorito itzel baten antzera. Bada, hori ez da egia. Erdi Aroan ia ez zegoen ardi-aziendarik; gehienak behiak ziren eta txerriak jarraitzen zion. Álvaro Aragonek idatzi zuen artikulu horretan: "durante la Edad Media la principal cabaña en el área atlántica fue la de ganado vacuno, acompañada por las piaras de porcino, mientras que en el área pirenaica navarra y mediterránea predominó la cabaña ovicaprina, también acompañada por el ganado porcino...El ganado menudo no aparece documentalmente prácticamente hasta el siglo XIV, como ya han constatado otros autores."
Ez zen ardien esnea "Idiazabal" gazta egiteko izan, ezta arkume-okela bikaina ekoizteko ere, baizik eta artilearen ekoizpenaren onurek bultzatu zituzten goi klaseak ardien abeltzaintzan hastera. Álvaro Aragonek idatzi zuen: "a partir de comienzos del siglo XV el ganado menudo (ovino y caprino) ya parece concitar el interés de los Parientes Mayores y las clases altas; es decir, si hasta la fecha dicha cabaña ganadera estaba principalmente relacionada con los habitantes de las villas, con las clases medias y bajas, a partir de entonces también aparece en manos de la clases altas...parece que, a partir del siglo XIV -como sí se constata documentalmente en las vecinas Navarra, Aragón o Castilla, a consecuencia del abandono de las tierras de labor, derivado de la crisis demográfica, y su reconversión en tierras de pasto, gracias al incentivo de la demanda de lanas desde Flandes-, se pudo producir un aumento de la cabaña ovicaprina en los territorios costeros vascos."
Behi-aziendak kalteak eragiten bazizkien haritz, gaztainondo eta pagoen landaketei, ontzigintza eta burdinolek behar zituzten lehengaiak hornitzen baitzituzten, eta abeltzaintzak eta nekazaritzak baino askoz ere garrantzi ekonomiko handiagoa lortu baitzuen, ez zen gauza bera gertatzen ardiekin, kalte askoz ere txikiagoak eragiten baitzituzten; izan ere, mintegietatik ateratzen ziren brinzaleek altuera nahikoa zuten mendian birlandatu ondoren kalte egin ez ziezaieten. Álvaro Aragonek idatzi zuen: "a partir de 1457, con las medidas adoptadas contra los bandos por Enrique IV, pero sobre todo de 1490, cuando los Reyes Católicos prohibieron los bandos urbanos y su presencia en los gobiernos concejiles,...esos grupos de poder fueron sustituidos por los "omes buenos", la mayoría de ellos, pertenecientes a las nuevas oligarquías,...les llevó a facilitar la expansión de la cabaña ovicaprina, teniendo además en cuenta los daños que el ganado vacuno ejercía sobre los bosques, esenciales para la construcción naval y la industria ferrona."
Ardi-aziendaren gorakada hain izan zen azkarra eta desordenatua, ezen udalbaltza askok mugak ezarri baitzizkioten udako larreetara igo zitezkeen abelburuen kopuruari. Álvaro Aragonek idatzi zuen: "las ordenanzas de Yurre de 1561...prohibían que ningún vecino tuviera más de 55 ovejas y un carnero o 100 corderos antes del día de Quasimodo (28 de abril), es decir, justo en el momento de desplazarse a los pastos de verano...las ordenanzas de Laguardia de 1579 hablan claramente de la importancia del ganado ovino, por encima del resto, y establecen que ningún vecino pueda introducir en los pastos de la villa más de 350 cabezas."
Flandesen kalitate goreneko artilea erabiltzen zuten arren, merina arrazako ardiena kasu, Ipar Euskal Herriko ehundegietan latxa arrazako artilea ere erabiltzen zuten, eta horrek ardi-azienda handitzea ahalbidetu zuen. Álvaro Aragonek idatzi zuen: "...la expansión de la industria textil francesa, que experimentó un empuje definitivo desde mediados del siglo XVII...-los telares de Olorón y Mauleón también importaron lana de oveja latxa desde Guipúzcoa, al menos desde la década de 1610-, provocó una inusitada expansión de la cabaña ovina..."
Orain normala iruditzen bazaigu artalde bat urte erdia mendietako larreetan igarotzea, artzainak beren etxetik lur orotako ibilgailuekin igotzen diren lekura, esan dezaket nik ezagutu dudala artaldeak iluntzean artegietan biltzen ziren eta artzainak saroietan lo egiten zuten garaia. Eta, iraganean, ardiak ezin ziren larreetan gauez utzi, eta herrietara jaitsi behar ziren egunero. Bizkaiko Foruak ezartzen zuen ganadua egunez artzaindu behar zela eta gauez bildu. Ardiak larreetatik herrietara jaitsi behar ziren; ganadu nagusia, berriz, larreetan gera zitekeen, eta han artzainek kortetan zaindu behar zuten. Álvaro Aragonek idatzi zuen: "El Fuero Nuevo de Vizcaya de 1526, sensu stricto, desbarataba la posibilidad de una trashumancia media entre las sierras del interior y la costa -como ocurrirá también en Guipúzcoa y trataremos a continuación-, pues establecía el pasto de sol a sol."

"echar una vez al dia por la mañana á los montes, y exidos altos, y pastos acostumbrados, con guarda, é piertiga, que los guarde, y traya de Sol, á Sol...Y vueltos de noches, los tengan encorralados los Ganados menudos, asi como Cabra, Oveja, y Puercos, y tambien los Ganados mayores, si se baxaren de los tales exidos, y pastos, só pena, que el dueño de el tal Ganado mayor, assi como cavallar, y cabras, y otros Ganados mayores, paguen quatro maravedis, y mas el daño, solamente por lo de dia. Y si entrare de noche, pague el daño doblado con la dicha pena doblada."

2022(e)ko irailaren 28(a), asteazkena

Baserriaren jatorria

Sagasta (Abadiño)

Euskara euskaldunon ondare immaterial nagusia bada, euskal baserria ondare material nagusia da eta baserritarrak antzinako euskal kulturaren zaintzaileak dira. 1500 eta 1900 urteen artean Gipuzkoan, Bizkaian (mendebaldeko muturrean izan ezik) eta Araba eta Nafarroako kantauriar haranetan baserriak eraiki ziren Espainiako euskaldunak bizi ziren lurraldeetan. Eusko abizen gustiak baserrien izenak dira.
Ugarka baserria (Zeanuri)

Goiko argazkiko baserria, 1530. urte inguruan Astarria auzoan eraikia, abandonatuta dago eta laster hondatuko da. Bere teilatuaren zati bat hondoratuta dago. Oso-osorik gorde ditu haritzezko zutoinen egitura eta tabikajeak eta itxiturak, taula makhihembratuarekin eta erdian sua eta mahai eraisgarriak dituen sukalde batek. Beheko solairua harlangaitzezkoa da. Lehenengo solairuaren behealdea zurezkoa da, argamasaz eta betegarriz estalia; goialdea eta ganbara, berriz, egurrezko oholez itxita daude.
Ugalde Goikoa baserria (Orozko)

Bizkaian ia 16.000 baserri daude eta Gipuzkoan 11.000 baino gehiago. Arabako, Nafarroako, Lapurdiko eta Behe Nafarroako iparraldean ere badaude. Pagola herriko batzuk izan ezik, Zuberoako landetxeak ez dira euskal baserriak, etxe bearnesak baizik. Bizkaiko mendebaldeko landetxeak kantabriarrak dira. Euskal baserria familia bakarreko etxebizitza da, nekazaritza eta abeltzaintzakoa, autosuficiente eta isolatzeko bokazioa duena.
Uxuluze baserria (Orozko)

Euskal baserria eraikuntza-kalitate handieneko Europako landa-etxebizitza motetako bat da. Duela 100 urteko hormigoizko eraikuntzek konponketak behar badituzte, harrizko eta zurezko 500 urteko baserriak kontserbatzen dira, nahiz eta ez diren batere eta zutik diraute. Euskal arkitekturaren unerik onena Errege-erregina Katolikoen erregealdiaren amaieran eta Karlos V.arenean gertatu zen.
Legorburu baserria (Orozko), 1970eko hamarkadan erreta

Baserriaren ezaugarri nagusia bolumen trinkoa da, inguruko beste etxebizitza batzuekin partekatutako hormarik gabea. Baserriaren %20 inguru baino ez da etxebizitza gisa erabiltzen, gehienetan familia bakar batentzat; gainerakoak ukuiluan eta biltegian aritzen dira.
Isuntze baserria (Berriz), barrokoa

Baserri isolatuenak, jatorrenak eta zaharrenak bezala hartzen direnak, baina berrienak dira. Azkenak izan ziren eraikitzen eta lehenak abandonatzen.
Zubialdeko baserri bat (Zeberio)

Alberto Santana historialariak elkarrizketa batean esan zuenez, baserria eraikin autista eta antisoziala da, eta baserri bakartiak ezohikoak diren arren, auzoetan biltzen dira, normalean 5-10 bitartean, eta ez dute inoiz kalerik, plazarik edo erabilera kolektiboko beste gunerik osatzen.
Urigoiti (Orozko)

Fatxada beti ekialdetik hegoalderako arkura orientatzen da, inguruko baserrien orientazioa kontuan hartu gabe, Kantabrian edo Asturiasen ez bezala. Baserriak 150-400 metro koadroko oinplano lauangeluarra du, eta ez du hegalik, ezta barruko patiorik ere, ia beti bi isurkiko teilatuarekin, baina batzuetan hiruzpalau isurkiko teilatuarekin ere bai.
Sautuolako baserri bat (Zeberio)

20 baserri mota inguru daude, eskualdearen, lehentasunezko funtzioaren eta, batez ere, eraiki zen garaiaren arabera. Lehenengoa 1490 inguruan eraiki zen eta azkena 1900 inguruan. Guztiek bi edo hiru solairu dituzte: behekoa familiarentzat eta etxeko animalientzat eta goikoa uztaren biltegirako.
Mendeikako baserri bat (Urduña)

Lehenengoak behi aziendan pentsatuz eraiki ziren, Erdi Aroan euren hazkuntzak lehentasuna zuelako, XVI. mendean gariak eta sagardoak garrantzia hartu zuten bitartean, artoak XVII. eta XVIII. mendeetan desplazatu zituenak, eta soilik XIX. mendearen erdialdetik aurrera patata, indaba eta barazki laboreak izan ziren garrantzitsuak. XX. mendean, sega-zelaiek eta konifero exotikoen landaketek labore gehienak ordezkatu zituzten.
Ezterripa baserria, Gederiaga (Abadiño)

Zenbait baserriren indusketa arkeologikoan, Erdi Aroko egurrezko etxolen aztarnak aurkitu dira. Etxola hauskor eta deserosoak ziren, barruko hezurdura zutoinezkoa eta kanpoko lau horma, taula bertikal mihiztatuak zituztenak. Baserrietako indusketetan, zutoinak finkatzen ziren zuloak agertzen dira. Erdi Aroko etxolak baserriak baino askoz txikiagoak ziren; izan ere, dolarea, aletegiak, txerritegia eta artegiak eraikin bereizietan zeuden. Horri buruzko azalpenak irakurri eta Berrizko Besoitaormaetxea baserriari buruzko irudiak ikus daitezke.
Astobiza baserria, Ziorraga (Amurrio), argazki zaharra

XIV. mendearen erdialdeko krisi handian, euskal nobleak landako populazioaren ekoizpenaren zati handi batez jabetzen ziren, eta hiribilduei eta baita erregeei ere laguntza eskatu zieten. 1329an, Oiartzungo kontzejuak (Gipuzkoa) Alfontso XI.a erregeari honako hau idatzi zion, euskal nobleziaren gehiegikerietatik defenda zitzala eskatzeko: "sus casas de morada eran apartadas las unas de las otras e non eran poblados de so uno...e tan aína no se podían acorrer los unos a los otros para se defender de ellos de los males, e tuertos, e robos que les facian".
Astobiza baserria, Ziorraga (Amurrio), 2015eko argazkia

Errege-erregina Katolikoek bake soziala inposatzeak bakarrik lortu zuen banderizoko gerrak amaitzea, eta horixe izan zen Erdi Aroaren amaieran euskal nobleziaren leinu ezberdinen artean gertatu ziren liskarrak, bi bandotan bilduta: ganboatar eta oinaztarrak. Gerlari feudaletako askok, Errege-erregina Katolikoen agindupean, musulmanen aurka borrokatzen amaitu zuten, hauen erregealdian, Bizkaiko Jaurerriak eta Gipuzkoako Probintziak, hurrengo bost mendeetan errepikatuko ez zen garapen eta oparotasun ekonomiko batez gozatu zutelarik, neurri handi batean, Gaztelako garia eta artilea Kantauriko portuetatik esportatzeak sortzen zituen onurengatik.
Urkuleta baserria (Mañaria)

Banderizoen gerraren amaierak, maiorazkoaren ezarpenak eta Europatik ekarritako zurgintza eta hargintza teknologiak, nekazari aberatsenek baserria eraikitzea ahalbidetu zuten. Frantziako, Gaztelako eta Andaluziako hegoaldeko katedral gotiko handiak eraiki zituzten arkitekto alemaniar eta frantsesekin lan egin eta ofizioa ikasi zuten euskal obra-buruek eraiki zituzten.
Gaztelua baserria (Abadiño)

Obrako buru haiek hain ongi landutako planoak utzi zituzten, Alberto Santanaren hitzetan, "Egungo teknikari bati emango bagenizkio, arazorik gabe eraikiko liguke baserri berdin-berdin bat".
Gaztelugoitia baserria, Gaztelua (Abadiño), argazki zaharra

Egoera horretan, biztanleriak gora egin zuen, eta, ondorioz, laborantza-lur berriak behar izan ziren, basoko lursailak eta neguko larreak luberritzearen kontura. Behi eta zaldi-aziendaren zati handi bat ibilbide laburreko urtaroko transhumantzia-erregimenetik erdiukuiluko erregimenera igaro zen, eta 5 edo 6 hilabete eman zituen baserri barruan. Hori dela eta, XVI. mendeko baserriek eraikitako espazioaren erdia baino gehiago ukuilu eta lastategiei eskaini zieten. Ondoz ondoko luberritzeek larreen azalera pixkanaka gutxitzeak ganadu transhumantea gutxitzea ekarri zuen, eta XVIII. mendearen erdialdean abereen zirkulazio askea murrizten hasi zen, eta, aldi berean, auziak ugaritu egin ziren.
Gaztelugoitia baserria, Gaztelua (Abadiño)

Gaztela eta Kantauriko portuen arteko salgaien etengabeko garraioak bertako mandazainen eta gurdizainen zerbitzuak behar zituen. Populazioa handitzeak zerealak landatzeko azalera nabarmen handitzea ekarri zuen, batez ere garia. XVIII. mendean eraiki ziren baserriek biltegiak izan zituzten egituran, oro har sarrerako arkupearen gainean. Bizkaiko ekialdeko haranetan zurezko troje handiak egin ziren sotoan alea gordetzeko. Harrizko eta egurrezko baserriak eraiki ziren. Azken hauetatik, Ugarkakoa (Zeanuri) kontserbatzen da, baina nabarmenena Legorburukoa (Orozko) zen, 70eko hamarkadan erre zena.
Gaztelugoitiko baserriko leihoa, argazki zaharra eta egungo argazkia

Karlos V.aren erregealdian, XVI. mendearen lehen erdian, segurtasun eta oparotasun sentsazioak eta Errege-erregina Katolikoen erregealdiaren ondoren ireki ziren aberastasun aukera berriak, bai Amerikan bai Andaluzian, nekazariei, lasaiago bizitzea eta etorkizunerako plan baikorrak egitea ahalbidetu zieten. Jada ez zegoen euskal nobleen aldetik lapurretarik edo lapurretarik egiteko arriskurik, eta nekazarien familiak saiatu ziren baserri iraunkor baten eraikuntza ordaintzen, bizi ziren etxola destartalatuen ordez.
Gaztelugoitiko baserriko aletegia, argazki zaharra

Hala ere, nekazaririk aberatsenek bakarrik onar zezaketen "de cal y canto" etxe bat eraikitzeko luxua, harria atera eta landu behar zuten hargin koadrilei soldata bat ordainduz. Haritz egurra, aldiz, erraz lortzen zen, kontzejuko baso publikoetan etxebizitza egiteko behar ziren zuhaitz guztiak doan moztu baitzitezkeen.
Gaztelugoitiko baserriko aletegia, 2015eko argazkia

XVI. mendean landatutako landare nagusiak garia eta sagarrondoa ziren, eta espezializazio hori baserrietako arkitekturan islatu zen. Beste zereal batzuk ere lantzen ziren: zekalea, garagarra, oloa, galtxuria eta artoa (artatxikia). Azken hau duela mende batzuk utzi zitzaion landatzeari eta artoa landatzen hasi zenean artoa izena hartu zuen.
Ertzillako baserriaren garaia (Iurreta)

Garai hartako baserri asko, eraikinaren luzera osoa hartzen zuen egurrezko dolare erraldoi baten armazoia inguratuz eraikita daude, non uda amaieran jasotako sagarrak prentsatzen ziren. Sotoetan, uztatutako garia ere gordetzen zen, ondo babestua troje izeneko egurrezko kutxa handietan, eta, soilik XVI. mendean, nekazari aberatsenetako batzuek ordaindu zuten zurezko garai handiak armatzeagatik etxearen aurrean, tailu ederrez eta irudi geometrikoz apainduz.
Piperrak eguzkitan lehortzen Sautuolako baserri batean (Zeberio)

Ziur asko XVI. mendea izan zen baserrietako bizitzako garairik oparoena. Lurraren jabetza nahiko banatuta zegoen, eta landa-eremuko biztanleek beren lanaren fruituez goza zezaketen, giro ekonomiko zabal eta baikor batean. Mende bat baino gutxiagoan, Erdi Aroko egoera erabat aldatu zen, eta lehen nekazari beldurgarriak egon ziren oholezko etxoletan; orain, berriz, baserririk handiena eraikitzeko lehian ari ziren, arku ederrenak eta zurezko tailurik artistikoenak erabiliz.
Zaloako baserri bat (Orozko)

Baina XVI. mendearen amaieran ekonomiaren sektorerik aktiboenak krisi sakon batean erori ziren. Kostaldeko portuetan Gaztelako gariaren eta artilearen nazioarteko merkataritzaren kolapsoa bizi izan zen. Aldi berean, Ternuako arrantzalekuen blokeoak ontzigintzaren gainbehera ekarri zuen, ordura arte garrantzi handia izan zuena. Hiribilduetan lan egiten zuten artisauen gremioak desagertu ziren, eta burdinolen jabeek zailtasunak zituzten beren produktuak Andaluziako eta Atlantikoko merkatu tradizionaletan saltzen jarraitzeko. 1587an, euskal itsasontzi eta marinel asko desagertu ziren, eta, 1598an, izurrite-agerraldi bortitz bat zabaldu zen, eta, horren ondorioz, askok beldur izan zuten arbasoak bizimodu txirora itzuliko ote ziren.
Unibasoko baserri bat (Orozko), argazki zaharra

Hala ere, aberatsek baserrian ikusi zuten beren diruarentzako inbertsio seguru bakarra, eta pobreek landako lanera itzuli behar izan zuten. Testuinguru horretan landare amerikar bat landatzen hasi zen, artoa, euskal nekazarien bizimodua eta ohiturak erabat aldatuko zituena. Artoa ezin hobeto egokitu zen euskal klimara eta lurrera, eta garia baino hiru aldiz ale gehiago sortzen zuen. Basoko lursail berriak, zuhaixka-guneak eta belardiak luberritu zituzten artoa landatzeko. Gainerako tokiko ekonomia erortzen ari zen bitartean, landa-eremuko populazioa handitzen ari zen eta baserri berriak eraikitzen ari ziren. Merkataritza-jarduerak behera egiten zuen bitartean, baserria familia-ustiapen buruaskia bezala finkatzen zen.
Unibasoko baserri bat (Orozko), 2015eko argazkia

XVI. mendearen amaieratik XVIII. mendearen erdialdera artoa izan zen baserriaren ekonomiaren oinarria, nahiz eta gari-irina zen oraindik ere preziatuena, eta, aldi berean, dirua lortzeko saltzeko modu bakarra. Gainera, jabeek beti eskatu zuten errenta gari-anegetan ordaintzea, eta, beraz, landatzen jarraitzen zuten. XX. mendearen erdialdean soilik, elizako eskaintzak desagertu zirenean eta nekazariak lurraren jabetzara iritsi zirenean, utzi egin zen gariaren laborantza, Euskal Herriko Kantauri isurialdean inoiz oso emankorra izan ez zen landare mediterraneoa.
Unibasoko baserri bat (Orozko), 2015eko argazkia

Frantziako tropa errepublikarren aurkako gerrak, 1795ean, Napoleondar armaden aurkako gerrak, 1807an, eta Karlistaldiek, udalen zorpetzea eragin zuten, eta, horregatik, euren ondarearen zati handi bat saldu zuten, aberatsenek erosi zutena. Horrela, basoko eta belardietako lursail berriak luberritu egin ziren, lantzeko. Garai hartan indarrean zeuden foru legeak eta ermandadeko koadernoak oztopo izateari utzi zioten luberritzeetarako, eta ohiko jarrera zen "legalizar el hecho y prohibir su repetición".
Unibasoko baserri baten xehetasuna (Orozko), argazki zaharra

Madozen desamortizazioak, 1855ean, batez ere herrietako herri-mendiei eragin ziena, lurraren jabetzan izugarrizko aldaketa ekarri zuen, eta, aberatsenak izan ziren arren salgai zeuden lursailen zati handi bat erosi ahal izan zutenak, erosle pobreago asko egon ziren, lursail txikiak edo kalitate eskasekoak erosi ahal izan zituztenak.
Unibasoko baserri baten xehetasuna (Orozko), 2015eko argazkia

Horrela, artoaren ekoizpena bikoiztu eta patata eta indabaren laborantza sartu ziren, gariaren ekoizpena mantenduz. XIX. mendearen erdialdean, artoaren ekoizpena zerealen uztaren %70 zen. Artoaren eta indabaren laborantza mistoak XVII. mendearen amaieran hasi ziren ugaritzen, eta mende bat geroago orokortu ziren, patata dietan sartu zenean.
Pagatzanduko baserri bat (Orozko)

XIX. mendean eraikitako baserriak aurreko mendeetakoak baino txikiagoak dira. Lurraldea industrializatzen hasi zenean, 1900. urte inguruan, baserri berriak eraikitzeari utzi zitzaion. Une horretan, baserrien %80 bertako biztanleei alokatuta zeudenean, nagusiak arrazoizko prezioetan saltzen hasi zitzaizkien maisterrei. Gaur egun, baserrien biztanleen %80 baino gehiago etxejabeak dira.
Pagatzanduko baserri bateko beheko solairuko ukuilua (Orozko)

Euskal baserriak eraiki ziren denbora guztian, ekonomia protoindustriala nekazaritza eta abeltzaintzako jarduerekin bizi izan zen: burdinolekin. Bizkaiko Jaurerriaren Artxibo Nagusian gordetako 1810-1832 aldiko korrespondentziaren artean honako hau irakur daiteke: "...como las tierras labrantias no guardan proporcion con el numero de habitantes, estos se ven precisados para porcurar sus subsistencia a trabajar en fierro, carretear, carbonear, labrar montañas, plantar arboles fructiferos y repoblar los montes, cuia leña se ha empleado en hacer carbon..." Somorrostron ateratako burdin minerala, garraiatu behar zen ibaibide askoren ertzetan sakabanatuta zeuden burdinoletan urtzen zen. Mandazainek eta gurdizainek basoetatik ateratako erregaia garraiatzen ere lan egiten zuten. Basoetan, ikazkinek egurra ikatz bihurtzen zuten.
Munukogoikoa baserria, Urigoiti (Orozko), XVI. mende hasierakoa

Beste pertsona askok mintegietan eta baso-sailetan lan egiten zuten. Arratia-Nerbioi eskualdeko burdinoletan "el braceo de montazgo y la conducción del carbón desde los montes a las ferrerías formaban parte de un mismo trabajo. Abastecer a una instalación normal podía suponer los servicios de una veintena a un centenar de carboneros, por lo que era considerable la trascendencia de esta ocupación...En ocasiones se contrataba a guipuzcoanos desplazados estacionalmente en cuadrillas para trabajar en las grandes áreas montañosas". Zeberioko Udal Artxiboan dokumentu bat gordetzen da, eta bertan honako hau irakur daiteke: "la mayor parte de los vecinos de este pueblo, y aún las mujeres se ocupan en la elaboración y demás trabajos adherentes de dichas Ferrerías".
Munukogoikoa baserriko horma batean dauden erlauntzen xehetasuna (Orozko)

XX. mendean zehar, labore gehienak sega-zelai eta konifero exotikoen sail bihurtu ziren. Sega-zelaiez eta konifero-landaketez inguratutako baserri bat ikusten dugunean, bat-bateko paisaia ikusten dugu, lehen pinua landatu aurretik baserriak eraikitzeari utzi baitzitzaion. Euskal baserriaren paisaia oso desberdina zen eraikitzen ziren garaian. Orain XVI. mendeko baserriak erortzen ikusten ditugu, inork hori saihesteko ezer egin gabe. Jabe saiaturen batek ia beti hondatzea saihesten saiatzen denean, haritzezko zur armatua kendu eta hormigoiz ordezkatzearen kontura izaten da. Arotz gutxi daude baserrietako egurrezko eskeletoak egiteko gai direnak, iltze bakar bat ere gabe.
Adarogoikoko baserria (Orozko), hondakinetan

Alberto Santana historialari bilbotarraren arabera, "Garai hartako Europako egitura-arotzeria gotikoaren azken aurrerapen teknologikoak txertatuz asmatu genuen baserria".
Txakarrone baserria (Arrieta), konponketa berriekin

Alberto Santanak duela 27 urte, 1993an, Narria. Estudios de artes y costumbre populares aldizkarian "Los caseríos vizcaínos" argiratu zuen, baita Gipuzkoako Foru Aldundiak argitaratutako liburu "Baserria"ren testuak ere. Alfredo Baeschlin arkitekto suitzarrak (1883-1964), "ese artista inquieto que tiene por techo el sol y por patria la tierra" Pedro Guimonen hitzetan, Abadiñon bi urtez bizi izan zen  eta bertan argitaratu zuen "La arquitectura del caserío vasco" liburua, Eusko Ikaskuntzak 1992an Ondare. Cuadernos de Artes Plásticas y Monumentales aldizkariaren 9. zenbakian berrargitaratua.